„Rozważania o dyplomacji” - A. Czartoryski - recenzja

Książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861) znany głównie jest jako działacz niepodległościowy, przywódca Hôtelu Lambert, dla niektórych był niekoronowanym królem Polski. Nie każdy jednak wie, że poza praktyką w dyplomacji europejskiej, książę Czartoryski był także wybitnym teoretykiem w tejże dziedzinie. Jego dzieła można z powodzeniem stawiać obok dokonań takich myślicieli epoki jak Alexis de Tocqueville czy markiz de Custine.

Państwa - podobnie jak poszczególni ludzie - podlegają władzy tego samego prawa naturalnego, prawa, które Bóg nadał rozumowi i sumieniu, prawa, które obowiązuje zarówno wtedy, gdy ludzie działają pojedynczo lub zbiorowo, gdy mają środki przymusu zapewniające jego stosowanie lub też ich nie mają1.

Tym o co apelował Autor niniejszych rozważań, było przełożeniem zależności jakie panują między jednostkami, na poziom polityki międzynarodowej, tzn. że w dyplomacji tak samo jak w życiu powinno obowiązywać poszanowanie sprawiedliwości i moralności, które jest podstawą istnienia społeczeństwa obywatelskiego, i powinno być podstawą ładu w Europie i na świecie.

Książę Czartoryski pisał swoje dzieło w latach dwudziestych XIX wieku, zaś po raz pierwszy opublikował je we Francji w roku 1830 pod pseudonimem Filhellen. Składa się ona z trzech części. W pierwszej Autor rozważa obraz współczesnej mu dyplomacji, a także jej historię: od starożytności po wiek XIX. Druga część jest wizją dyplomacji takiej jaką być powinna (z tej części pochodzi powyższy cytat). Najciekawsza jest część trzecia, w której książę Czartoryski opisuje postulowane reformy, jakie należy przeprowadzić, odwołuje się przy tym do przykładu Napoleona, który, według niego, miał swoją bezlitosną i niesprawiedliwą polityką doprowadzić do własnego upadku, co powinno być przykładem dla innych tyranów. Z drugiej strony w pozytywnym świetle stawia dwójkę monarchów - Elżbietę I i Henryka IV, których wizja sprawiedliwej Europy miała być ziszczeniem ideałów. Autor posługuje się tutaj w dużej mierze wspomnieniami Maksymiliana de Sully’ego, doradcy króla Francji.

Tym co zaskakuje przy czytaniu tego ważnego dzieła, są nowoczesne pojęcia jakimi posługuje się polski dyplomata. Powtarza on zwroty o prawie narodów, prawie międzynarodowym, postępie, społeczeństwie obywatelskim, postuluje tworzenie federacji narodów o wspólnych interesach. Pisze nawet o zjednoczonej Europie. Wszystko to widział w oparciu o prawo naturalne, czyli prawo Boże. Jest to bardzo ciekawe połączenie myśli oświeceniowej z nowymi prądami, choćby z romantyzmem. Nie można odmówić Autorowi, że w znacznej mierze wyprzedzał epokę, choć wiele z jego przewidywań się nie sprawdziło, wiele jednak pozostaje aktualnych do dzisiaj. Książę Czartoryski był chyba najwybitniejszym polskim teoretykiem polityki międzynarodowej w wieku XIX.

Nie wspomniałem jeszcze o tym, że recenzowane praca ukazała się w znakomitym opracowaniu profesora Marka Kornata, którego rozważania na temat Rozważań... niemalże dorównują objętości właściwej treści książki, noszą zaś tytuł Reforma dyplomacji i legitymizm narodów. Adam Jerzy Czartoryski i jego Rozważania o dyplomacji. Autor stara się umiejscowić poglądy polityczne księcia na tle ogólnych tendencji rozwojowych w myśli politycznej Europy tamtego czasu. Wychwytuje także elementy wciąż aktualne, z których mogą czerpać włodarze państw współczesnych. Do książki załączono także biogram polityczny księcia Czartoryskiego w opracowaniu profesora Kornata.

Wydawnictwo Literackie nie zawiodło, wydając solidną, szytą książkę w twardej oprawie. Wydrukowana na mocnym papierze, zapewnia odpowiedni komfort czytania, zaś na półce prezentuje się bardzo okazale. Niniejsza praca na pewno zainteresuje socjologów, politologów i historyków. Tych ostatnich może najmniej, chociaż są tutaj wątki dotyczące wydarzeń współczesnych Autorowi, m.in. kongres wiedeński, rozbiory Polski, sympatia do cara Aleksandra I etc. Warto sięgnąć po tę książę, aby poznać wielkość umysłu księcia Czartoryskiego, także ogromną erudycję historyczną, która daje o sobie znać niemal na każdej z kart, tej znakomicie napisanej pracy.

Plus minus:
Na plus:
+ znakomite studium profesora Marka Kornata
+ świetne wydanie - papier, szycie, twarda oprawa
+ ukazuje mniej znane oblicze księcia Czartoryskiego, jako wybitnego teoretyka polityki międzynarodowej
+ napisana bardzo eleganckim i klarownym stylem
+ nowatorstwo dzieła
Na minus:
- niezbyt zachęcająca cena

Tytuł: Rozważania o dyplomacji
Autor: Adam Jerzy Czartoryski
Przekład: Jan Maria Kłoczowski
Wydanie: 2011
Wydawca: Wydawnictwo Literackie
ISBN: 978-83-08-04713-2
Stron: 632
Oprawa: twarda
Cena: ok. 119 zł
Ocena recenzenta: 9.5/10

1. A. Czartoryski, Rozważania o dyplomacji, Kraków 2011, s. 154. [↩]