Zarys średniowiecznych dziejów miasta Ostroróg

Wiele miejsca poświęca się historii wielkich miast, jak Warszawa, Kraków czy Poznań, zaś niewiele uwagi zwraca się na mniejsze miasteczka. W tym krótkim rysie historycznym chciałbym przybliżyć historię miasta Ostroróg, należącego niegdyś do jednej z silniejszych i najbardziej wpływowych rodzin w Wielkopolsce, jak i całym państwie polskim. Rys historyczny skupia się głównie na średniowiecznym rodowodzie tego miasta.

Herb Ostroroga

Ostroróg – miasto w północno-zachodniej części województwa wielkopolskiego, znaleźć je można po raz pierwszy w kronice Janka z Czarnkowa, pod rokiem 13831. Zostało wspomniane przez kronikarza przy okazji trwającej w tamtych czasach wojny domowej w Wielkopolsce, zwanej w literaturze wojną Grzymalitów z Nałęczami (1382-1386), w którą, po stronie Nałęczów, zaangażowany był Dziersław Grochoła. Informacje o konflikcie przekazał na Janko z Czarnkowo, stwierdza on, że „Sam zaś Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do pewnej twierdzy Dzierżka Grocholi2, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając w niej stawić czoło wrogom. We dworze czyli we wsi tej [...] Tam w Ostrorogu Domarat i Wierzbięta ze swym wojskiem spędzieli resztę tego dnia, zdobywając twierdzę, do której Świdwa ze swoimi ludźmi tak haniebnie uciekł”3.

Panorama miasta / aut. nieznany http://www.ostrorog.pl/CC-BY-SA-3.0

Chciałbym zwrócić uwagę na to, iż Janko z Czarnkowa bardzo jasno oddziela folwark (tj. wieś) od fortalicjum (tj. zamku). Uwagę na to zwróciła również Grażyna Rutkowska w Wielkopolskich Ostrorogach ((A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26)). Kronikarz tak opisuje zamek: „Sam zaś Sędziwój, kasztelan nakielski, z małą tylko liczbą ludzi ledwo umknął do pewnej twierdzy Dzierżka Grocholi, kasztelana santockiego, zwanej Ostroróg, zamierzając w niej stawić czoło wrogom”6. Jak wynika z owego opisu, fortalicjum to nie mogło być duże, gdyż w jego środku zmieściła się tylko mała liczba ludzi. Zbudowane było na dawnej wyspie Jeziora Wielkiego, gdyż badania archeologiczne wykazały tam kilka warstw kulturowych, najstarsza z IX-X w. pochodzi z grodziska. Zostało ono jednak zniszczone przez wzniesioną w tym miejscu ową małą fortecę, prawdopodobnie drewnianą, gdyż znaleziono tam kawałki drewna, a następnie wybudowano w tym miejscu zamek z XV wieku7. Zgodnie z Jankiem z Czarnkowa pisał też drugi kronikarz, Jan Długosz, przekazując informację: „Potem starosta Domarat dobywać począł zameczku Ostroroga, do którego się był Sędziwój Swidwa schronił; ale gdy szturm całodzienny okazał się bezskutecznym[...]”8. Zauważyć należy, iż opis ten, podobny do poprzedniego, wskazuje na to, że mimo niewielkich rozmiarów fortecy ciężko było ją zdobyć, więc prawdopodobnie była dość solidna i mogła pomieścić wystarczającą liczbę żołnierzy, by się w niej skutecznie bronić.

Drugi, dość zwięzły opis dotyczy folwarku, który utożsamiać można ze wsią właściwą Ostroróg. Brzmi on następująco: „We dworze, czyli we wsi tej warowni wzięto do niewoli bardzo wielu szlachetnych i zamożnych Wielkopolan, którzy się nie mogli dostać do samej twierdzy, a będąc prawie bezbronnymi, nie byli w stanie wrogom się opierać”9. Wieś ta dość późno, jak zostało pokazane, pojawia się w pismach i kronikach, gdyż dopiero pod koniec XIV wieku, jednak bardzo szybko, bo już za swojego najbardziej znanego włodarza tj. Sędziwoja z Ostroroga, syna Dziersława Grochoły, zostaje lokowana. Niestety, nie jest znany ani przywilej królewski, ani dokument lokacyjny wystawiony przed 1411 r. przez Sędziwoja10. Miasto po lokacji nie miało wykształconego samorządu miejskiego, zatem władzę sprawował tam wójt. Pierwszą wzmiankę o samorządzie w Ostrorogu znamy dopiero z 1462 roku. Nie jest to jednak nic nadzwyczajnego, gdyż, jak zaznacza G. Rutkowska, samorządy „miejskie nie powstawały bowiem z chwilą lokacji miast, lecz później”11.

Ostroróg, jako miasto prywatne, swój rozkwit przeżywało dzięki Sędziwojowi, jak i zapewne dzięki temu, że do XVII w. nie zmieniało właścicieli ((Równie ważnym czynnikiem rozwoju i stabilizacji miasta było to, iż do XVI w. dziedzice Ostroroga utrzymywali się w elicie władzy.)). Po lokacji miasta, która nastąpiła przed 1411 r., Sędziwój erygował w mieście kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela12. Można więc przypuszczać, iż miało to miejsce niedługo po lokacji miasta, gdyż pierwsza wzmianka o kościele pojawia się już w 1419 r. Wieś w owym czasie należała do parafii Piaskowo, jednak już w 1432 r. parafia ta została zlikwidowana i włączona do parafii Ostroróg, dzięki czemu miasto stało się centrum parafii. Niestety nie zachowały się dokumenty Sędziwoja o uposażeniu i biskupa poznańskiego o erygowaniu nowej parafii13. Nie jest niestety znany wygląd najstarszego kościoła parafialnego, lecz wiadomo, że na pewno był bogato uposażony, tak przez nadania fundatora, dziesięciny, jak i zapisy, które dokonywała na rzecz kościoła okoliczna szlachta, najczęściej średnia i drobna. Należy też dodać, że parafia Ostroróg w kolejnych latach obejmowała inne wsie, jak np. od 1466 r. Kluczewo, 1508 r. – Wielinie, Dobrojewo, a od 1787 r. Szczepy i Zapust14.

Równocześnie z powstaniem kościoła parafialnego zaczęła funkcjonować szkoła. Mimo że nie ma informacji źródłowych o szkole parafialnej z okresu jej powstania, czy nawet trochę późniejszego, to pojawiają się one w XVI – XVIII w. na dokumentach z wizytacji, w których zapisane były uposażenia szkół, stan budynków, czy też dane o funkcjonowaniu. Jednak o tym, że w Ostrorogu była szkoła parafialna świadczy z całą pewnością dokument wystawiony w 1462 r. przez Jana Świdwę z Szamotuł, w którym uposażał czynszem nauczycieli, prepozyta i mansjonarzy na Szczepankowie w wysokości 8 grzywien rocznie. Dzięki temu, jak podaje G. Rutkowska, można wywnioskować, iż w XV-wiecznej szkole było na pewno (może i więcej?) dwóch nauczycieli15. Szkoły parafialne z reguły dostarczały wiedzy na poziomie podstawowym, tj. uczyły gramatyki, pisania i czytania głównie w języku łacińskim. Niestety nie można ustalić, jaki poziom prezentowała ostroroska szkoła, ale można przypuszczać, że uczyli się w niej kleryk Mikołaj, który w 1447 r. procesował się z plebanem z Oporowa o altarię w Borzysławicach, czy Jakub – kapłan gracjalny w Buku w 1467 r.16.

Również ważnym ośrodkiem, który stanowił o rozwoju miasta był szpital powstały po 1462 r.17. Niestety, jak w przypadku szkół parafialnych, nie zachowały się dokumenty z XV i XVI wieku wymieniające ten budynek. Wzmianki pojawiają się, analogicznie jak w przypadku szkoły, w dokumentach z wizytacji z XVII-XVIII w. Kościół był zarządzany przez plebana kościoła parafialnego, jak to miało miejsce również w przypadku szkoły. Szpital w 1787 r. już nie istniał, gdyż spalili go ubodzy, którzy w nim przebywali18.

Jak zatem można zauważyć, nawet w tak krótkim zarysie historii, dzieje mniejszych miast mogą być równie ciekawe, jak tych wielkich. Co ciekawsze, miasta małe były mocno uzależnione od właścicieli, którzy byli w ich posiadaniu.

1. A. Gąsiorowski, Wielkopolscy Ostrorogowie, Ostroróg 1998, s. 7. [↩]
2. Dziersław (Dzierżek) Grochoła (Grochola), kasztelan santocki, h. Nałęcz (urząd objął po 24 I 1374, a przed 15 III 1383); zob. A. Gąsiorowski, Urzędnicy wielkopolscy XII – XVw, t. 1, Wrocław 1985, nr 528. [↩]
3. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121-122. [↩]
4. Jan Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Kraków 1868, t. 3, ks. 10, za pośrednictwem -  http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 (dostępne dnia 13.05.2013r.). [↩]
5. tamże. [↩]
6. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121. [↩]
7. A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 26, gdzie G. Rutkowska przekazuje opis przedmiotów znalezionych na wykopaliskach w latach 1961-62, 1964 i 1968; zob. też: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 492. [↩]
8. Jan Długosz, Roczniki, t. 3, ks. 10, za pośrednictwem - http://www.pbi.edu.pl/book_reader.php?p=44324&s=1 (dostępne dnia 13.05.2013 r.). [↩]
9. Kronika Jana z Czarnkowa, tłum. J. Żerbiłło, s. 121. [↩]
10. A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 30. [↩]
11. Tamże, s. 31 [↩]
12. W późniejszym czasie nastąpiła prawdopodobnie zmiana wezwania kościoła parafialnego, gdyż w dokumencie wizytacyjnym z 1641 r. pojawia się wezwanie Wniebowzięcia NMP, św. Jana Chrzciciela, Jana Ewangelisty i Andrzeja Apostoła. [↩]
13. A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 35-38. [↩]
14. Zob. pełny spis wsi należących do parafii: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491. [↩]
15. A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 39-40. [↩]
16. Zob. tamże, s. 39; Por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, pod red. A Gąsiorowskiego, cz. 3, z. III, s. 491-492. [↩]
17. Takie wnioski wysuwa G. Rutkowska, gdyż w tym właśnie roku Sędziwój z Ostroroga wydał dokument, w którym zapisywał szpitalowi, który miał powstać pod miastem, czynsze roczne ze wsi Wojnowice, Łagwy i Kluczewo. [↩]
18. A. Gąsiorowski, Ostrorogowie, s. 40. [↩]