Czy historia mówiona jest potrzebna współczesnym historykom?

Historia mówiona, czyli oral history, budzi obecnie coraz większe zainteresowanie wśród historyków. Co prawda nie może ona stanowić faktów historycznych, jednakże z całą pewnością można stwierdzić, że jest ich istotnym uzupełnieniem. Prześledźmy teraz jakie miejsce historia mówiona zajmuje w naszym kraju, oraz jakże pomocna może być w uzupełnianiu faktów historycznych.

Źródło: http://www.history.ac.uk/makinghistory/resources/articles/oral_history.html.

Początki historii mówionej w Polsce

Historia mówiona w Polsce rozpoczęła się wraz z rokiem 1987, kiedy to utworzone zostało Archiwum Wschodnie zainicjowane przez osoby związane z Ośrodkiem KARTA. Celem powstałego archiwum stało się wówczas zbieranie nagrań, w których uczestniczyły osoby zamieszkałe Kresy Wschodnie, które były represjonowane przez władze sowieckie1.

Inną ważną datą w rozwoju historii mówionej w Polsce był także rok 1998. W tym czasie w Lublinie w Ośrodku „Brama Grodzka- Teatr NN” rozpoczęło się realizowanie Programu Historii Mówionej. Głównym celem owego programu stało się rejestrowanie,opracowywanie oraz upowszechnianie relacji, które dotyczyły Lublina i Lubelszczyzny od dwudziestolecia międzywojennego, aż do czasów współczesnych2.

Kilka lat później w 2004 roku Muzeum Powstania Warszawskiego w Warszawie stworzyło także swój program pod nazwą Archiwum Historii Mówionej. Tak jak i we wcześniejszych założeniach, głównym celem stało się utrwalenie doświadczeń żołnierzy Armii Krajowej, którzy brali udział w Powstaniu Warszawskim3.

Rok 2009 doprowadził do powstania w Krakowie Polskiego Towarzystwa Historii Mówionej. W skład Towarzystwa weszli zarówno polscy, jak i światowi historycy, którzy w swoich badaniach wykorzystują historię mówioną. Głównym celem zawartym w Statucie PTHM zostało rozpowszechnienie tej metody, rozwijanie zainteresowań społeczeństwa dziejami najnowszymi, historią i kulturą lokalną, a także ukazanie wpływu historii mówionej na rozwój edukacji historycznej w naszym kraju4.

Ośrodek KARTA

Ośrodek KARTA  jest organizacją pożytku publicznego. W 2003 roku Ośrodek KARTA przyczynił się do utworzenia specjalnego programu pod nazwą Historia Mówiona, którego zasób do dnia dzisiejszego ciągle ulega powiększeniu. 3 lata później zbiory zebrane przez Historię Mówioną, zostały częścią składową Medioteki Domu Spotkań z Historią5. Obecnie Medioteka Domu Spotkań z Historią cały czas aktywnie gromadzi ustne świadectwa dotyczące przeszłości.  Liczne działania realizowane przez instytucję mają jeden główny cel- mianowicie chodzi o przywrócenie społecznego ratowania Pamięci Ludzkiej. Działania prowadzone przez organizację rozgrywają się na kilku płaszczyznach: wydawniczej, archiwistycznej i edukacyjnej. W kwestiach wydawniczych publikowane są różnego rodzaju publikacje dotyczące przede wszystkim okresu międzywojennego i II wojny światowej. Wydawany jest także kwartalnik historyczny Karta. W sprawach edukacyjnych Ośrodek organizuje liczne wydarzenia, które mają przybliżyć młodzieży wydarzenia z przeszłości, np. poprzez organizację konkursu pt „ Historia Bliska„. Na portalach internetowych „ Uczyć się z historii„, czy ” XXwiek.pl.” zamieszczane są liczne zbiory archiwalne. Z kolei działania związane z kwestią archiwalną przyczyniły się do utworzenia różnego rodzaju Archiwów: Archiwum Wschodnie, Archiwum Opozycji, Archiwum Historii Mówionej czy Archiwum Fotografii. Ośrodek KARTA prowadzi także archiwalne bazy danych do których możemy zaliczyć przede wszystkim Indeks Osób Represjonowanych. Bardzo ważne stały się także dwa projekty związane z archiwistyką społeczną Archiwa Społeczne w Polsce oraz Cyfrowe Archiwa Tradycji Lokalnej6.

Źródło: http://bindoonmuseum.com.au/oralhistory.php?content=bm_oralhistory#.VBlasfl_vlQ.

Program „Świadkowie historii”

Zajmując się historią mówioną warto zwrócić uwagę na stronę internetową www.swiadkowiehistorii.pl. Powstały program edukacyjny pod tą samą nazwą rozpoczął swoją działalność w 2008 roku. Jego najważniejszym celem stało się zbieranie świadectw zapomnianych bohaterów XX wieku7. Równolegle prowadzono działania związane z powstaniem „Elementarza historii mówionej”, którego celem stało się opisanie metod poznania historii poprzez bezpośrednią rozmowę z drugim człowiekiem, świadkiem, bądź też uczestnikiem wydarzeń historycznych. Narodowe Centrum Kultury od tamtego czasu zaczęło aktywnie propagować wśród uczniów i studentów idee historii mówionej8. Jedną z części tej idei ma być powstała sieć dokumentacyjna, która będzie zawierać wszystkie stowarzyszenia i organizacje , które zajmują się zbieraniem bądź też mają już w swoich zasobach ustne relacje świadków z wydarzeń rozgrywających się w XX wieku. Program pt „ Świadkowie historii„ prowadzony przez Narodowe Centrum Kultury jest projektem ciągle otwartym. Przez cały czas aktywnie zbierane są świadectwa, które po zarchiwizowaniu przekazują nam szeroką wiedzę na temat ”zapomnianych bohaterów XX wieku”.

Inne ośrodki dokumentacyjne w Polsce

Oprócz Ośrodka KARTA w naszym kraju działa także kilka innych ośrodków dokumentacyjnych. Do najważniejszych z nich możemy zaliczyć: Ośrodek Pogranicze w Sejnach, Brama Grodzka- Teatr NN w Lublinie, Studio Historii Mówionej Radia Lublin, Muzeum Powstania Warszawskiego, Fundacja EFKA w Krakowie, polskie przedstawicielstwo United States Holocaust Memorial Museum oraz Centropa ( Central Europe Center for Research and Documentation)9.

Wspomniana już wcześniej Ośrodek Brama Grodzka- Teatr NN w Lublinie obecnie w swoich zbiorach posiada prawie 2 tysiące relacji. Tematami poruszanymi przez osoby przeprowadzające wywiad zazwyczaj było życie codzienne, szkolnictwo, czas II wojny światowej, stosunki polsko- żydowskie, życie w czasach PRL-u, oraz lokalne wydarzenia mające miejsce w Lublinie i okolicach. Bardzo często osobami, które opowiadały o swoich przeżyciach były wybitne postacie należące do świata kultury czy nauki: prof. Władysław Bartoszewski, prof. Tadeusz Baszyński, Sława Przybylska i wielu innych. Wspomnienia wraz z materiałami ikonograficznymi, oraz tekstem naukowym tworzą kącik edukacyjny Ośrodka, dzięki którym powstają liczne prace naukowy czy filmy dokumentacyjne10.

Z kolei Muzeum Powstania Warszawskiego w obecnej chwili posiada ponad 2 700 nagrań, które umieszczane są na stronie internetowej muzeum. Dzięki tym wspomnieniom możliwe jest tworzenie licznych wydawnictw multimedialnych np.: „ Poza walką. Życie codzienne w Powstaniu Warszawskim„. Ukazała się także publikacja książkowa pt: ” Powstanie w Ich Pamięci”. Bardzo często relacje z Powstania Warszawskiego są też wykorzystywane jako materiał badawczy, a także w szkolnictwie polskim na każdym poziomie edukacji11.

W fazie początkowej kwestią historii mówionej zainteresowana była także Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, która aby poznać stan zbiorów historii mówionej w archiwach państwowych rozesłała ankiety. Jednakże archiwa państwowe w naszym kraju nigdy nie nagrywały ustnych relacji, a także nie wykazują żadnych działań aby podjąć się tego zadania.

Cele i znaczenie oral history

Każdy z nas jest tak naprawdę świadkiem historii. Nawet najmniejsze wydarzenia związane z szeroko rozumianą historią są godne naszej uwagi. Pojawia się wówczas pytanie- Dlaczego warto słuchać opowieści innych? Odpowiedź jest bardzo prosta- bowiem w każdym wspomnieniu przeszłość zostaje pobudzona na nowo. Opowieści te są przede wszystkim zbiorem ludzkich emocji i doświadczeń, dzięki którym uzyskujemy pełną możliwość przeniesienie się w odległą nam przeszłość12.

Historia mówiona jest także spojrzeniem z bardzo wielu perspektyw na konkretne wydarzenie historyczne, które dla każdego człowieka są odmienne, ponieważ wywołują skrajne emocje. Dlatego też należy zauważyć, że historia mówiona nie ustala jednej wersji danego wydarzenia historycznego. Ukazuje, albowiem stara się ukazać cały wachlarz doświadczeń ludzkich, których jest tyle, ile uda nam się odnaleźć świadków danego wydarzenia rozgrywającego się w przeszłości13.

Najważniejszym celem jaki obrała sobie historia mówiona jest aktywne słuchanie i rejestrowanie opowieści, po to, aby jedna wypowiedź mogła być wielokrotnie powtarzana.

Liczne doświadczenia wynikające z przeżytych wojen poświęcają najwięcej miejsca w relacjach historii mówionej. Są one kluczowymi doświadczeniami, które rozmówca wykorzystuje w swoich opowieściach. Wojciech Topolewski, który był więźniem, najpierw w Auschwitz, następnie w Mauthausen, w swojej relacji wypowiedział następujące słowa: „Z początku człowiek chciał być od tego wszystkiego, od obozu jak najdalej. Ale nie, to samo wraca. Teraz, gdy jestem na emeryturze, wspomnienia wciąż wracają. Nie mogę się z tego wyrwać. Są chwile, kiedy jestem w towarzystwie, że się odrywam od tamtej rzeczywistości, ale kiedy jestem sam to te myśli przychodzą, cały czas przychodzą. Tego się nie da zapomnieć”14. Powyższe słowa bardzo często mają zastosowanie do wielu tragicznych przeżyć z życia bardzo wielu rozmówców. Pojawiają się też sytuacje, w których bolesne wspomnienia wojenne są pomijane. Są one bardzo ciężkim wspomnieniem, dlatego też rozmówca nie chce, bądź też nie ma siły powracać do nich w swoich wojennych opowieściach15.

Znaczenie historyczne i socjologiczne Historii Mówionej

Wszystkie przeprowadzane relacje analizowane są pod kątem historycznym i socjologicznym16. Dla historyków materiał pochodzący z ustnych relacji jest raczej traktowany jako uzupełnienie źródeł pisanych. Należy bowiem dostrzec, że im relacje przeprowadzone są bliżej w czasie, tym większa jest ich faktograficzna wartość. Szczególnie przydatną dziedziną dla historii mówionej jest zbieranie źródeł dotyczących kwestii społecznej oraz historii nad codziennością życia poprzez uzyskanie możliwości  dotarcia do wspomnień zwyczajnych ludzi żyjących w ówczesnych czasach.

Z kolei dla socjologa najważniejsze jest to co pamiętają rozmówcy, ich ocena, oraz jakie piętno na dalsze życie odcisnęły konkretne wydarzenia historyczne. Jak napisał Aleksander Portelli: „ oral history traktuje wywiad jako subiektywny akt pamięci, który może zawierać (i zwykle zawiera) błędy, faktograficzne nieścisłości, mylne, nieoparte na faktach interpretacje”17. Zatem od samego początku należy uświadomić sobie fakt, że wywiad jest tylko chwilą, kiedy przywołujemy w danej chwili zdarzenia mające miejsce często w dalekiej przeszłości.

Podsumowując, relacje ustne przyczyniają się do autentycznego i głębszego poznania wydarzeń historycznych XX- wiecznych. Osoby opowiadające o swoich przeżyciach dzielą się z swoimi uczuciami, spostrzeżeniami, obawami. Ważna jest także kwestia dokumentowania historii ludzi, którzy w najtrudniejszych momentach swojego życia wykazały się wzorową postawą obywatelską. Bardzo częsta zwykła uczciwość i pracowitość miała duże znaczenia dla życia innych osób. Obecnie duże zainteresowanie wykazują także relacje opowiadające o wydarzeniach lokalnych, które są mało znane dla większego grona zainteresowanych.

Historia mówiona powinna być coraz częściej stosowana w badaniach historycznych przy współpracy z pisanymi źródłami historycznymi. Należy jednak pamiętać, że jej głównym zadaniem jest tylko uzupełnienie rozgrywających się wydarzeń w przeszłości. Wszelkie badania naukowe prowadzone w naszym kraju przez Ośrodek Karta, a także inne instytucje powinny w dalszym ciągu dążyć do rozwijania tego typu historii. Promowanie i tworzenie coraz to nowszych projektów związanych z „oral history” z całą pewnością będzie bardzo pomocne w dalszych badaniach historycznych, a także socjologicznych.

Bibliografia:

1. http://www.audiohistoria.pl/
2. http://www.audiohistoria.pl/web/index.php/swiadkowie/osoba/id/83
3. http://www.karta.org.pl/Informacje_ogolne/O_nas/573
4. http://pthm.pl/
5. http://www.swiadkowiehistorii.pl/
6. http://teatrnn.pl/
7. http://www.1944.pl/
8. Hankała A, Wybiórczość ludzkiej pamięci, Warszawa 2001.
9. Historia mówiona. Elementarz., pod red. R. Dąbrowskiego, Warszawa 2008.
10. Melchior M, Zagłada a tożsamość, Warszawa 2004.
11. Wojna. Doświadczenie i zapis, nowe źródła,problemy, metody badawcze., red., S. Buryły i P. Rodaka, Kraków 2006.

1.  http://www.audiohistoria.pl/web/   [dostęp: 15.09.2014r.]. [↩]
2.  http://teatrnn.pl/  [dostęp: 15.09.2014r.]. [↩]
3. http://www.1944.pl/historia/archiwum_historii_mowionej/ [ dostęp: 16.09.2014 r. ]. [↩]
4.  http://pthm.pl/  [dostęp: 15.09.2014r.]. [↩]
5.   http://www.audiohistoria.pl/web/  [dostęp: 19.06.2014r.]. [↩]
6.  http://www.karta.org.pl/Informacje_ogolne/O_nas/573  [dostęp: 12.06.2014 r.]. [↩]
7.  http://www.swiadkowiehistorii.pl/ [ dostęp: 21.06.2014r.]. [↩]
8. Ibidem. [↩]
9. Wojna. Doświadczenie i zapis, nowe źródła,problemy, metody badawcze., red., S. Buryły i P. Rodaka, Kraków 2006, s.35. [↩]
10. http://teatrnn.pl/historiamowiona/node/1 [dostęp: 15.09.2014r.]. [↩]
11.  http://www.1944.pl/historia/archiwum_historii_mowionej/  [ dostęp: 15.09.2014 r. ]. [↩]
12. Historia mówiona. Elementarz., pod red. R. Dąbrowskiego, Warszawa 2008, s.20. [↩]
13. Ibidem, s. 21. [↩]
14. Relacja Wojciecha Topolewskiego nagrana w ramach projektu dokumentacyjnego- http://www.audiohistoria.pl/web/index.php/swiadkowie/osoba/id/83 [dostęp: 21.06.2014 r.]. [↩]
15. A. Hankała, Wybiórczość ludzkiej pamięci, Warszawa 2001. [↩]
16. M. Melchior., Zagłada a tożsamość, Warszawa 2004, s.17. [↩]
17. Wojna...op.cit., s.15. [↩]