„A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają” – historia Mikołaja Reja

Ambroży Korczbok Rożek, ojciec polskiej literatury, naprawdę nazywał się Mikołaj Rej. Urodził się 4 lutego 1505 r. w Żurawinie, zmarł 64 lata później. Pozostawił po sobie wspaniały dorobek literacki, a jego nazwisko znają dziś wszyscy.

Rej czuł powołanie do pisania i był jednym z pierwszych, którzy świadomie pisali w języku polskim. Najsłynniejszy cytat „A niechaj narodowie wżdy postronni znają, iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”1 obrazuje jego przekaz, aby teksty polskich autorów powstawały w języku ojczystym, nie w łacinie, co stworzyło mit o jego wykształceniu, które miało być zdecydowanie niższe od współczesnych mu pisarzy2 . Poeta, poprzez to jedno zdanie, podkreślał niezależność narodu polskiego od Rzymu, zgodnie z ideami reformacji. Mikołaj Rej był samoukiem, na uniwersytecie spędził zaledwie rok, a całą swoją wiedzę i ogładę zdobył na dworze magnackim Andrzeja Tęczyńskiego3 . Jego utwory pisane były prostym językiem, co mogło podsycać wspomniany wcześniej mit o jego wykształceniu, a co w rzeczywistości miało ułatwić zrozumienie jego tekstów i trafić do szerszego kręgu odbiorców.

Był poetą, prozaikiem, ale oprócz tego angażował się w politykę i działalność religijną. Z luteranizmu przeszedł na kalwinizm, zakładał zbory i szkoły oraz toczył spory z Kościołem katolickim, przez co uważany był przez księży za wcielenie szatana. Twierdzono, że prześladuje zakonników i zarzucano mu profanacje kościołów4 . Rej zmienił wyznanie prawdopodobnie po pobycie na dworze Mikołaja Sieniawskiego. Poeta wspierał Kościół kalwiński nie tylko bezpośrednio w życiu społecznym, ale docierając do szerszego grona odbiorców poprzez swoje dzieła, w których kształtował kalwinizm i ukazywał jego idee. Swoje poglądy religijne zawarł m.in. w dramacie Kupiec, to jest Kształt a podobieństwo Sądu Bożego Ostatecznego (1549), w Psałterzu Dawidów, Postilli Pańskiej czy Apokalypsis, to jest Dziwna sprawa skrytych tajemnic Pańskich. Utwory te zawierają rozważania religijne, kazania czy nawet komentarze Reja do Biblii. Pisarz atakował w nich nie tylko księży, ale i obrzędy, prawdy wiary czy prymat samego papieża, głowy Kościoła katolickiego, co było najbardziej widoczne w ostatnim wymienionym dziele. Kolejnym tekstem o podobnej tematyce przywołującym zwyczaje i obrzędy chrześcijańskie jest Żywot Józefa z pokolenia żydowskiego, syna Jakubowego (1545)5 .

Wszystkie dzieła Reja miały charakter moralizatorski. Za pomocą anegdot i dialogów będących jego ulubioną formą oprowadzał czytelnika po życiowych mądrościach, przekazując tym samym swoje zdanie o świecie, zwyczajach czy zachowaniach panujących w społeczeństwie. Był znamienitym obserwatorem i pisanie uważał niejako za swój obowiązek. Chciał ukazać społeczeństwu prawdziwą rzeczywistość i uświadomić mu wszelkie „niedociągnięcia”. Jednym z bardziej znanych dzieł Reja jest Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem (1543). Rej poprzez stworzone przez siebie postaci nawoływał do zmian, krytykując obraz Polski szlacheckiej oraz przywileje Kościoła i księży. Kolejnymi utworami, które zakorzeniły się w historii literatury polskiej, są Źwierzyniec (1562) oraz Zwierciadło (1568), którego główną częścią jest Żywot człowieka poczciwego ukazujący polskiego szlachcica takim, jakim pragnął go ujrzeć pisarz6 .

Mikołaj Rej dążył do stworzenia wzorca, idealnego wizerunku człowieka i zasad, którymi ten powinien się kierować. Poprzez swoją twórczość próbował wychowywać polskie społeczeństwo i wskazywać mu drogę wedle zasad kalwinizmu. Nigdy nie opuścił granic Polski, z czego był dumny. Swoje przemyślenia oddawał Bogu, odrzucając to, co świat mógł jeszcze zaoferować7 . Jego dzieła cytowane były już za jego życia. Pozostawił po sobie trwały ślad w historii literatury polskiej, a rok 2005 z okazji 500-lecia jego urodzin ogłoszony został Rokiem Reja.

Bibliografia:

1. Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, t. 1: Początki i terytorialne rozprzestrzenienie się reformacji, Kraków1883.
2. Kuliczkowski A., Zarys dziejów literatury polskiej na podstawie badań najnowszych pracowników dla użytku szkolnego i podręcznego, Lwów 1872.
3. Rej M., Zwierzyniec, Kraków 1895.
4. Starnawski J., Mikołaj Rej, Kraków 1970.

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange}

^{Korekta: Edyta Chrzanowska}

1. M. Rej, Zwierzyniec, Kraków 1895, s. 282. [↩]
2. J. Starnawski, Mikołaj Rej, Kraków 1970, s. 4. [↩]
3. A. Kuliczkowski, Zarys dziejów literatury polskiej na podstawie badań najnowszych pracowników dla użytku szkolnego i podręcznego, Lwów 1872, s.74. [↩]
4. J. Bukowski, Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, t. 1: Początki i terytorialne rozprzestrzenienie się reformacji, Kraków 1883, s. 304–305. [↩]
5. J. Starnawski, art. cyt., s. 7–8; A. Kuliczkowski, art. cyt., s.75. [↩]
6. A. Kuliczkowski, art. cyt., s. 76. [↩]
7. Tamże, s. 74. [↩]