Opuszczenie bandery na INS Viraat

Marynarka Wojenna Indii pożegnała 6 marca 2017 r. swój najstarszy okręt bojowy, a przy okazji najstarszy pozostający w czynnej służbie lotniskowiec na świecie. Oto długa i bardzo ciekawa historia HMS Hermes/ INS Viraat.

Historia Viraata zaczyna się nie w Indiach, ale po drugiej stronie globu, w Wielkiej Brytanii. Angielska marynarka – Royal Navy – stworzyła lotniskowce jako klasę okrętów i przodowała w ich użyciu i wykorzystaniu, choć początkowo poważną konkurencję stanowiła dla niej na tym polu marynarka wojenna Cesarstwa Japonii, a później US Navy. To w Wielkiej Brytanii został zbudowany i użyty bojowo HMS Argus, pierwszy lotniskowiec z prawdziwego zdarzenia. Tam także zaprojektowano pierwszy okręt tej klasy, przystosowany do pełnienia swojej funkcji już na deskach kreślarskich, choć to Japonia jako pierwsza taki oddała do służby1. Wkrótce teoretycy wojen morskich podzielili lotniskowce na dwie klasy. Pierwszą stanowiły wielkie lotniskowce floty, które dzięki dużym rozmiarom mogły zabierać większą liczbę samolotów, zaś ich duża prędkość pozwalała na współpracę z głównymi siłami floty, w roli których widziano ówcześnie pancerniki. Drugim typem zostały lekkie lotniskowce przeznaczone do działań osłonowych i wypadkowych.

Najpotężniejsza marynarka pierwszej połowy XX w. i „matka” lotniskowców weszła w burzę II wojny światowej, posiadając siedem okrętów lotniczych w służbie i kolejnych siedem w budowie. Do sierpnia 1942 r. aż pięć wielkich lotniskowców floty poszło na dno, zatopione przez lotnictwo i okręty wroga, z czego pierwszy, HMS Courageous, już 17 września 1939 r. Pomimo tego, że kolejne okręty schodziły z pochylni i Royal Nayy nie odczuwała palącego braku okrętów lotniczych, to jednak utrata najnowocześniejszego HMS Ark Royal na Morzu Śródziemnym stała się bolesną nauczką. Anglicy nie byli już tak skorzy do wysyłania cennych okrętów na misje dostarczania samolotów na oblężone wyspy czy do osłony konwojów, gdzie mogły paść łupem łodzi podwodnych2.

Rozwiązaniem problemu stały się opracowane w 1942 r. lekkie lotniskowce floty typu Colossus3. Bazując na doświadczeniach zebranych przy budowie i eksploatacji poprzednich typów lotniskowców, konstruktorzy stworzyli projekt okrętów o wyporności standardowej 13000 t (około połowa wyporności standardowej dotychczas używanych okrętów), o długości 210 m i szerokości 24 m. Z planowanych szesnastu okrętów wybudowano piętnaście w trzech podtypach: 8 Colossus, 2 okręty warsztatowe dla samolotów i 5 Majestic4. Podtypy różniły się między sobą większą ilością uzbrojenia przeciwlotniczego, nowszym wyposażeniem radiotechnicznym, mocniejszym wyposażeniem do obsługi samolotów pokładowych – katapultami, aerofiniszerami5 i windami. Trzy okręty Majestic­ ­– HMAS Melbourne, HMCS Bonaventure i INS Vikrant zostały ponadto doposażone w skośny pokład, dzięki któremu zwiększyło się bezpieczeństwo podchodzących do lądowania samolotów, które mogły przerwać manewr nawet po dotknięciu okrętu kołami i ponownie wzbić się w powietrze oraz przyspieszono tempo operacji lotniczych, kiedy startujące i lądujące maszyny nie przeszkadzały sobie wzajemnie oraz urządzenia do obsługi samolotów odrzutowych. Wszystkie te lotniskowce rozpoczęto budować w latach 1942-1943 i wodowano sukcesywnie do 1945 r. Większość weszła do służby nie później niż w cztery lata po opuszczeniu na wodę, jednak przez wzgląd na długi proces przebudowy pokładu startowego, trzy wymienione wcześniej okręty przeznaczone dla flot Australii, Kanady i Indii, zostały ukończone dopiero w latach 1955, 1957 i 1961. Eks-brytyjskie okręty służyły we flotach Argentyny, Brazylii, Francji i Holandii. Pod różnymi banderami wzięły udział w najważniejszych konfliktach lat 50.-80.: wojnie w Korei, kryzysie sueskim, wojnach indochińskich, kryzysie kubańskim, wojnie indyjsko-pakistańskiej i wojnie o Falklandy. Znaczna część lekkich lotniskowców floty projektu 1942 r. została zezłomowana już w latach 60., chociaż w składzie flot indyjskiej i brazylijskiej służyły odpowiednio do 1997 i 2001 r6.

Jeszcze w trakcie wojny opracowano kolejny typ lotniskowców, mający wypełnić lukę pomiędzy lekkimi Colossus a budowanymi od 1942 r. dużymi lotniskowcami floty typu Audacious, następcami Illustrious.7 i Implacable.8. Nowe okręty typu Centaur wypierać miały 22000 t (po zbudowaniu okazało się, że wypierają około 26-27000 t), w porównaniu do 13000 t Colossus i 38000 t Audacious, przy długości 224,6 m i szerokości 39,6 m. Ich prędkość 28 węzłów pozwalała na operowanie z zespołami floty. Budowę sześciu z zaplanowanych ośmiu jednostek rozpoczęto w latach 1944-1945, jednakże na skutek cięć budżetowych i powojennego kryzysu ukończono tylko cztery.

Proces ich budowy bardzo się dłużył, w efekcie czego oddano je do służby w latach 1953-1959. Było to skutkiem dostosowania ich do wymogów stawianych przez coraz większe i cięższe samoloty pokładowe, w tym odrzutowce. Główną modyfikacją, jaką zastosowano już w trakcie budowy, był skośny pokład lotniczy, Tylko HMS Centaur został ukończony z prostym pokładem i otrzymał skośny w efekcie drobnej modernizacji tuż po oddaniu do służby. Poza tym okręty otrzymały po dwie katapulty i sześć aerofiniszerów, dostosowanych do nowych, ciężkich maszyn9.

Warta uwagi jest służba bliźniaczych i operujących w parze HMS Albion i HMS Bulwark. Wzięły one udział w działaniach podczas kryzysu sueskiego jako okręty desantowe. Był to jeden z pierwszych tego typu wypadków w historii, kiedy okręty lotnicze, zamiast pełnić przypisaną sobie rolę pływających lotnisk, stały się bazą dla piechoty desantowanej na ląd za pomocą śmigłowców. W późniejszych latach Brytyjczycy zmodyfikowali swoje lekkie lotniskowce do roli „commando carriers”, czyli okrętów desantowych pozbawionych samolotów, za to z silną grupą śmigłowców do transportu i wsparcia desantu. Otworzyło to drogę do powstania nowej klasy okrętów lotniczych, śmigłowcowców desantowych.

Ostatnim okrętem typu Centaur był HMS Hermes (10. okręt o tym imieniu10 ). Początkowo nosił on nazwę Elephant, jednak po anulowaniu w 1945 r. budowy HMS Hermes, przejął honorowe imię bliźniaka, odnoszące się do pierwszego okrętu zaprojektowanego do pełnienia funkcji lotniskowca, a utraconego przez Royal Navy w 1942 r. Okręt wszedł do służby w 1959 r. z numerem burtowym R12. Od początku był wyjątkowy w swoim typie, ponieważ zastosowano na nim wszystkie najnowsze zdobycze dynamicznie rozwijającej się techniki. Hermes od początku posiadał skośny pokład lotniczy wystający poza obrys kadłuba oraz parę silnych katapult, zdolnych do wystrzeliwania maszyn o masie 22 ton, np. samolotów szturmowych Blackburn Buccaner czy myśliwców de Havilland Sea Vixen. Efektem ich zastosowania było przeniesienie windy dla samolotów ze środka pokładu na lewą burtę, gdzie stała się elementem wystającego skośnego pokładu. Modyfikacje w kolejnych latach spowodowały poszerzenie pokładu i zmianę konfiguracji uzbrojenia przeciwlotniczego. Z powodu ograniczeń wymuszonych niewielkimi wymiarami, okręt nie mógł przejąć na pokład najnowszych odrzutowców, jak F-4 Phantom II, choć nowe katapulty byłyby w stanie je obsługiwać, zmieniono więc klasyfikację okrętu wpierw na śmigłowcowiec desantowy dla 750 żołnierzy, a później na okręt ZOP z funkcją desantową.

W 1981 r. HMS Hermes ponownie stał się lotniskowcem dysponującym grupą powietrzną nowoczesnych odrzutowców, co było efektem wprowadzenia do służby maszyn Harrier, które startując pionowo nie potrzebowały wsparcia katapult. W celu umożliwienia startów obładowanych uzbrojeniem Harrierów, na początku lat 80. na dziobie jednostki zainstalowano specjalną skocznię. W tej konfiguracji okręt wziął udział w wojnie o Falklandy-Malwiny w 1982 r. jako okręt flagowy sił ekspedycyjnych. Był, on, obok HMS Invincible, jednym ówcześnie dostępnym lotniskowcem Royal Navy, przez co jego grupa lotnicza i zaokrętowane oddziały SAS i Royal Marines były bardzo intensywnie używane11.

HMS Hermes pozostawał w rękach brytyjskich do 1986, gdy po dwu latach, kiedy ważyły się jego losy, został sprzedany marynarce indyjskiej. Do nowej służby wszedł 15 lutego 1989 r. jako INS Viraat (w sanskrycie – gigant) z numerem burtowym R22, od razu biorąc udział w operacji pokojowej na Sri Lance, a dekadę później będąc elementem blokady morskiej Pakistanu w czasie wojny w Kaszmirze.

Wespół z INS Vikrant stanowił o potędze morskiej Indii i umożliwiał jej odgrywanie roli regionalnego mocarstwa. W latach 1993-1995 przeszedł remont po zalaniu maszynowni, a w latach 1999-2001 dokonano modernizacji sprzętu elektronicznego. W latach 2003-2004 zwiększono siłę ognia przeciwlotniczego okrętu. Na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku przechodził drobne remonty, dzięki którym możliwe było utrzymanie go w służbie do lutego 2016 r., kiedy to przeniesiony został do rezerwy. Po ceremonii skreślenia ze stanu floty 6 marca 2017 r. rozważa się jego zatopienie w charakterze okrętu-celu lub sprzedanie na złom. Wcześniej proponowano przebudowę na pływający hotel, jednak koszty tej inwestycji okazały się zbyt wysokie.

Od położenia stępki pod Hermesa do skreślenia Viraata ze stanu floty mięły 73 lata, z czego 51 upłynęło mu na aktywnej służbie. Poza dziesiątkami ćwiczeń i manewrów okręt wziął udział w „gorącym” konflikcie. Według prasy indyjskiej okręt w trakcie służby pod hinduską banderą przebył ponad milion kilometrów i przebywał w morzu przez 2250 dni12. W marynarce Indii nosił przydomek Matka, a to z uwagi na fakt, że na jego pokładzie sprawowało funkcje dowódcze aż pięciu przyszłych szefów sztabu Indian Navy.

Po wycofaniu INS Viraat najstarszym lotniskowcem w służbie pozostaje brazylijski São Paulo, czyli eks-francuski Foch, którego budowę rozpoczęto w 1957 r., a przyjęto na stan Marine Nationale w 1963 r . Z powodu licznych awarii systemu napędowego nie opuszcza on jednak portu i w styczniu br. poinformowano o jego rychłym wycofaniu. Najstarszym, wciąż operacyjnym lotniskowcem jest zaś USS Nimitz CV-68, pod który stępkę położono w 1968 r. i przyjęto do służby w 1975 r.

^{Redakcja merytoryczna: Marcin Petrynko
Korekta językowa: Klaudia Orłowska}

1. HMS Hermes został zamówiony w kwietniu 1917 r., stępkę położono 15 stycznia 1918 r., kadłub zwodowano 11 września 1918 r., a oddano do służby 18 lutego 1924 r., podczas gdy dla japońskiego Hōshō daty te przedstawiały się: położenie stępki 16 grudnia 1920, wodowanie 13 listopada 1921, oddanie do służby 27 grudnia 1922 r. [↩]
2. B. Ireland, The illustraited guide to aircraft carriers oft he world. Aness Pbl. 2008, p. 170-172. [↩]
3. G. Robbins, The Aircraft Carrier Story: 1908-1945. Cassel and Co. 2001, ss. 90-91. [↩]
4. G. Robbins, The Aircraft Carrier Story: 1908-1945. Cassel and Co. 2001, ss. 90-92. [↩]
5. Stalowa lina rozciągnięta w poprzek pokładu, wyłapująca hak zamontowany w samolocie i umożliwiająca szybkie wyhamowanie statku powietrznego. Na pokładach lotniskowców znajdują się zazwyczaj cztery takie liny. [↩]
6. D. Brown, The Colossus-class aircraft carriers, 1944-1972. Fan Pbl. 2002, ss. 10-nn. [↩]
7. Okręty typu Illustrious służyły w RN w latach 1940-1969. Typ ten liczył cztery jednostki. Były to ciężkie, dobrze opancerzone lotniskowce, przenoszące jednak stosunkowo małą grupę powietrzną liczącą ok. 50 maszyn. Wyporność tych okrętów to 23000 t przy 225,5 m długości i 29 m szerokości. [↩]
8. Dwa okręty tego typu pływały pod banderą brytyjską w latach 1944-1955. Był to typ ulepszony w stosunku do Illustrious, gdyż dysponował dwoma pokładami hangarowymi, w przeciwieństwie do jednego w typie poprzednim. Implacable wypierały 32000 ton przy 233,6 m długości i 29 m szerokości. Przenosiły około 80 samolotów. [↩]
9. A. Toppan, World Aircraft Carriers List: RN Light Fleet Carriers. Lista dostępna pod adresem: http://www.hazegray.org/navhist/carriers/uk_light.htm [dostęp: 9.3.2017 r.] [↩]
10. Pierwszy Hermes był zdobycznym holenderskim slupem Merkury, służącym w latach 1796-1797 . Kolejne Hermesy to okręty żaglowe, służące w XIX w. Pierwszym żelaznym okrętem o tej nazwie był ósmy Hermes, będący krążownikiem pancernopokładowym, operującym w latach 1898-1914, w ostatnim roku służby przystosowanym eksperymentalnie do roli tendra wodnosamolotów. Dziewiąty Hermes miał być lotniskowcem typu Colossus, jednak po anulowaniu zamówienia zmieniono bliźniaczego HMS Elephant na HMS Hermes. [↩]
11. S. Morrison, Falklands (Malvinas) Campaign: A Chronology. US Naval Institute Proceedings 1983, ss. 119-125. [↩]
12. http://www.newindianexpress.com/cities/kochi/2016/oct/23/ins-viraat-sails-on-final-journey-from-kochi-to-mumbai-for-decommissioning-1530997.html [dostęp: 8.3.2017 r.] [↩]