Dlaczego w Polsce doszło do rozbicia dzielnicowego? Testament Bolesława Krzywoustego i jego skutki


Testament Bolesława Krzywoustego i jego postanowienia wywarły ogromny wpływ na dalsze dzieje Polski. Bowiem zapoczątkowany nimi podział dzielnicowy państwa i zasady sukcesji, doprowadziły z jednej strony do dalszego rozdrobienia terytorialnego, z drugiej do dwustuletnich walk o władzę zwierzchnią nad Polską.

Bolesław Krzywousty

Bolesław Krzywousty

Bolesław III Krzywousty był synem Władysława I Hermana i Judyty. Miał także brata Zbigniewa. Po śmierci Hermana w 1102 r. Polska była faktycznie podzielona przez braci. Można rzec, że każdy z nich sprawował samodzielne rządy w swojej dzielnicy. Zbigniew dzierżył Wielkopolskę, Mazowsze i Kujawy. Natomiast Bolesław władał w Małopolsce, Śląsku i ziemi sandomierskiej. Pomiędzy braćmi doszło do rywalizacji o władzę nad całym terytorium. Zwycięstwo odniósł Bolesław, który ostatecznie brata uwięził i oślepił. By uniknąć podobnych walk między swoimi synami, przed śmiercią postanowił uregulować zasady sukcesji.

Ustawa sukcesyjna Bolesława Krzywoustego

Polska za panowania Bolesława III Krzywoustego / fot. CC-BY-SA 3.0

Dokument, który rozporządzał księstwem po śmierci Bolesława Krzywoustego, nazywał się ustawą sukcesyjną. Jednakże popularnie nazywany jest testamentem Krzywoustego i ta nazwa jest najczęściej używana dla określenia tego prawno-politycznego aktu. Co regulował ów dokument?

Przede wszystkim określał zasady następstwa tronu i  faktycznie wprowadzał podział terytorialny Polski między synów Krzywoustego. Tych książę miał kilku, tj. Władysława II Wygnańca (ur. 1105 r.), Leszka (ur. 1116 r., ale zmarł za życia ojca), Bolesława IV Kędzierzawego (ur. 1122 r.), Mieszko III Starego (ur. w okresie 1122-1125 r.), Henryka Sandomierskiego (ur. ok. 1130 r.) oraz Kazimierza II Sprawiedliwego (ur. 1138 r.).

Pewne jest, że akt wszedł w życie po śmierci księcia, czyli w 1138 r. Natomiast okoliczności powstania testamentu i jego data nie są w pełni ustalone. Być może dokument powstał po narodzinach drugiego syna Krzywoustego? A może był on aktualizowany w miarę pojawiania się kolejnych synów? Niestety nie zachował się jego tekst, co powoduje, że wola Krzywoustego jest odczytywana na podstawie innych dokumentów i kronik. Historycy do dziś toczą spory o szczegóły książęcego testamentu. Można gdybać, że testament nigdy nie został spisany, a król ustnie przekazał swoją ostatnią wolę.

Bunt Skarbimira

Nie wszyscy byli jednak zadowoleni z planów, by Krzywousty jeszcze za życia podzielił państwo i wyznaczył następców. Przeciwko niemu, w 1117 r. wystąpił Skarbimir, który uważał, że to możnowładcy powinni wybrać następcę panującego księcia. Został jednak pokonany i za karę oślepiony.

Jedna z tez tłumacząca powody tego buntu wskazuje, iż Skarbimir po prostu odmówił zaprzysiężenia wierności ustawie sukcesyjnej. Za co został pozbawiony stanowiska i to pchnęło go do desperackiej wojny z Krzywoustym. Drugi z synów Krzywoustego narodził się w 1115 r., zatem prawdopodobne jest, że książę już wtedy przygotował pierwszą wersję swojego testamentu.

Cele i postanowienia testamentu Krzywoustego

Podział kraju wg Testamentu Krzywoustego. Kolor czerwony - dzielnica senioralna, pod władzą najstarszego syna

Jakie motywy kierowały księciem w ustanowieniu po sobie sukcesji? Te były szlachetne, ale jak czas pokazał naiwne. Krzywousty myślał, że zasada senioratu1 spowoduje, że wszyscy z jego synów podporządkują się, zadowalając się otrzymanymi dzielnicami. Na czym polegała ta zasada? Otóż każdorazowo najstarszy z rodu miał obejmować władzę zwierzchnią w kraju. Miał on nadrzędną pozycję wobec pozostałych książąt, a także otrzymywał dzielnicę senioralną z Krakowem. Jak ten podział wyglądał w praktyce?

Krzywousty dzielił państwo w następujący sposób:

  • Władysław II Wygnaniec otrzymał: Śląsk ze stolicą we Wrocławiu oraz ziemię lubuską. Będąc najstarszym synem Krzywoustego otrzymał także dzielnicę senioralną, w jej skład wchodziły ziemie: krakowska, łęczycka, sieradzka oraz Pomorze Gdańskie. Możliwe, że dochodziła do tego także zachodnia część Kujaw i wschodnia część Wielkopolski. Dodatkowo senior kontrolował Pomorze Zachodnie jako polskie lenno;
  • Bolesław Kędzierzawy otrzymał: Mazowsze ze stolicą w Płocku oraz Kujawy (lub ich zachodnią część);
  • Mieszko Stary otrzymał: Wielkopolskę ze stolicą w Poznaniu (lub jej zachodnią część);
  • Henryk Sandomierski miał władać ziemią sandomierską ze stolicą w Sandomierzu;
  • Kazimierz Sprawiedliwy nie otrzymał nic, gdyż najpewniej urodził się już po śmierci ojca;
  • Salomea (wdowa po Krzywoustym) otrzymała: ziemię łęczycką, która po jej śmierci miała trafić do dzielnicy senioralnej.

Władysław II Wygananiec

Polska została podzielona na pięć dzielnic, z czego czterech synów otrzymało po jednej dzielnicy, a piąta była dzielnicą senioralną. Zatem dzielnica przynależna seniorowi przecinała terytorium Polski na pół, granicząc z każdą z dzielnic.

O tym podziale w ten sposób pisał Jan Długosz:

„Zostawiał pięciu żyjących synów, zatem większość Polaków przewidywała (co też się stało) nieszczęsny rozpad królestwa, którya nastąpił w krótkim czasie, oraz niemożność długotrwałej zgody wśród tylu książąt. I nie były mylne te przewidywania, jak to przedstawimy w następnych rozdziałach. I żeby po jego śmierci nie wybuchły przypadkiem między synam wojny o tron królewski, nienawiści i spory, dzieli między synów Królestwo Polskie, którego sam do tej pory był jedynym księciem i władcą. Pierworodnemu Władysławowi, synowi Rusinki, zapisuje ziemię krakowską, sierdzką, łęczycką, Śląsk i Pomorze. Poleca, by w jego ręku z tytułu primogenitury została władza zwiechnia, tron książęcy i dawny autortyet, a pozostałym bracom roazkuje, żeby mu byli we wszystkim posłuszni. Twierdzi, że jeśli w Królestwie Polskim nie będze jednego człowieka, który będzie miał pieczę nad wszystkim, nastąpi całkowity upadek i rozprężenie. Bolesławowi Kędzierzawemu zapisuje MAzowsze, ziemię dobrzyńską, Kujawy i ziemię chełmińską. Mieczysławowi Staremu ziemię gnieźnieńską, poznańską i kaliską, Henrykowi I ziemię sandomierską i lubelską. Pozostał urodzony w poprzednim roku syn Kazimierza niemowlę w kołysce, któremu po rozdzieleniu między czterech synów wszystkich ziem i prowincji, nie zostawił żadnego działu.”2

Co jednak miało się stać z tymi ziemiami po śmierci każdego z synów? Prawdopodobnie miały one trafić do dzielnicy rządzonej przez seniora. Taki system z czasem zagwarantowałby władzę temu z synów Krzywoustego, który przeżyłby pozostałych. Jednak Krzywousty zignorował to, że takie postawienie sprawy będzie oznaczało, że de facto rodziny zmarłych synów z czasem pozbawione zostaną władzy w swojej dzielnicy, która trafi do domeny seniora. Trudno było przypuszczać, że zwrot odbędzie się w sposób dobrowolny. Tak też się zresztą stało. Spory i walki między Piastami doprowadziły do rozbicia dzielnicowego i coraz większego rozdrobnienia terytorialnego Polski.

Uprawnienia princepsa i zasady pryncypatu-senioratu

Książę senioralny miał teoretyczne władzę zwierzchnią nad pozostałymi braćmi. Przypuszczalnie dla niego zarezerwowane były sprawy związane z polityką zagraniczną, inwestyturą oraz był najwyższym sędzią.

Zasady sukcesji po zmarłym seniorze były następujące: władzę obejmował najstarszy żyjący w momencie śmierci seniora przedstawiciel dynastii piastowskiej.

Początek rozbicia dzielnicowego w Polsce

Bolesław IV Kędzierzawy

Wbrew woli ojca, jego testament nie utrzymał jedności wśród Piastów. Przeciwnie, rozpoczął okres rozbicia feudalnego, zwany rozbiciem dzielnicowym. Skutkiem tych sporów, które rozgorzały już wkrótce po śmierci Krzywoustego, było nie tylko rozdrobnienie terytorialne, ale także upadek międzynarodowego znaczenia Polski i okres wyciszających wojen domowych.

Władysław II  był najstarszym synem Krzywoustego, ale też był zrodzony z innej matki niż pozostali jego bracia. Tuż po objęciu rządów, rozpoczął walki z przyrodnimi braćmi i swoją macochą. Być może postępował za przykładem swojego ojca. Znajomość przecież nie tak odległych dziejów, gdy Krzywousty walczył ze Zbigniewem, mogła mu wskazywać kierunek działań. Zatem rozpoczął walkę o zdobycie całej władzy dla siebie. Ostatecznie tę walkę przegrał i w 1146 r. został wygnany z kraju. Po nim władzę przejął Bolesław IV Kędzierzawy.

W Łęczycy pierwszy sejm. Spisanie praw. R.P. 1180, obraz Jana Matejko

Był to tylko pierwszy etap walk o prymat nad Polską. Z czasem, na przestrzeni kolejnych lat, zasada senioratu była coraz mocniej łamana, a Polska coraz bardziej podzielona. Zanikała także władza centralna na rzecz dzielnicowych partykularyzmów. Przykładowo w 1180 r. na zjeździe w Łęczycy prawdopodobnie postanowiono, że dziedzicami tronu będą potomkowie Kazimierza II, a nie najstarszy z Piastów.

Za symboliczny koniec rozbicia dzielnicowego uważa się koronację Władysława I Łokietka na króla Polski, co odbyło się w 1320 r. w Krakowie.

Czytaj takżeKról Polski Władysław Łokietek i jego droga do koronacji w Krakowie

Bibliografia:

  1. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki przesławnego Królestwa Polskiego, Księga IV, Warszawa 2009.
  2. A. Jureczko, Testament Krzywoustego, „Dzieje Narodu i Państwa Polskiego”, Kraków 1988.
  3. K. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
  4. J. Wyrozumski, Dzieje Polski piastowskiej, Kraków 1999.
  1. Pryncypatu-senioratu. []
  2. Długosz w kilku kwestiach rozmijał się z ustaleniami historyków. Przede wszystkim Bolesław Krzywousty zmarł w 1138 r., a nie w 1139 r. Najpewniej Kazimierz Sprawiedliwy narodził się po śmierci ojca. Dodatkowo w kwestii podziału ziem był on prawdopodobnie nie taki jak podaje Długosz, ale taki jak w wyliczeniu znajdującym się powyżej tego cytatu. []

Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Znajdujące się w portalu artykuły nie zawsze prezentują opinie zgodne ze stanowiskiem całej redakcji. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanych artykułów, by to zrobić wystarczy podać swój nick i wysłać komentarz. O naszych artykułach możesz także porozmawiać na naszym forum. Możesz także napisać własny artykuł i wysłać go na adres naszej redakcji.

26 komentarzy

  1. Anonim pisze:

    Fajne

  2. Fan B pisze:

    Widział, co było z nim i ze Zbigniewem i zrobił to samo. Bez sensu...

  3. Anonim pisze:

    👍

  4. zgadzam sie pisze:

    anonim

  5. Miri pisze:

    Pomogło w szkole, dostałam piątkę 😀

  6. Piotr pisze:

    musiałem to przeczytać

  7. Piotr K pisze:

    Przydało mi się w lekcjach
    🙂

  8. Piotr K pisze:

    🙁

  9. lena n pisze:

    nic mi to nie pomogło, staraj się bardziej

    • }=) pisze:

      staraj się bardziej uczyć c;
      na twoją logikę, ciesz się dziecko że masz wszystko dosłownie pod palcem i nie musisz spędzać paru godzin, a czasem całego dnia szukając odpowiednich artykułów do wypracowania.

  10. lena n pisze:

    masakra co to ma być nuuuudy

    • ktoś pisze:

      Niektóre wartościowe rzeczy są nudne, ale warto je np. czytać żeby mieć z tego w przyszłości korzyści.

  11. Enrika pisze:

    Nie dowiedziałam się tego czego chciałam, nie skorzystam z tej strony więcej.

  12. Belfer pisze:

    Sadzac po komentarzach zanika u mlodziezy nauka czytania ze zrozumieniem. Woleliby wiedze dostac w punktach a najlepiej za nich zrobic zadania, ktorych poziom przeciez jest bardzo niski.

    • Andrzej pisze:

      Jak może u młodzieży coś zanikać skoro młodzież dopiero się kształtuje. Daje się natomiast zauważyć brak umiejętności zrozumiałego pisania. A w końcu nie każdy musi być na tyle lotny żeby wiedzieć co autor chciał powiedzieć poprzez bzdury jakie napisał. Po prostu mszczą się na młodzieży rankingi naszych uniwersytetów.

      • Belfer pisze:

        Daj się zauważyć brak umiejętności komentowania. A w końcu nie każdy musi być na tyle lotny żeby wiedzieć co komentator chciał powiedzieć poprzez bzdury jakie napisał. Po prostu mszczą się na młodzieży rankingi naszych uniwersytetów.

  13. nik pisze:

    świetna strona

  14. twoj stary pisze:

    pomocne

  15. Michal pisze:

    Super, świetne opowiedziana historia Polski.
    Pozdrawiam goraco z rodzinka 🙂

  16. Adrian pisze:

    pozdrawiam

  17. hyunjin pisze:

    nie chce mi sie tego czytac, ale milego dnia i pozdrawiam. 🙂

  18. ktoś pisze:

    Czytam to do konkursu ale sporo się dowiedziałem i nie zgadzam się z komentarzami negatywnymi, ponieważ autor dobrze tłumaczy temat, nie podaje skomplikowanych i długich definicji i zawiera w stosunkowo krótkim tekście dużo informacji.

  19. xdd pisze:

    dzięks

Odpowiedz