Kształtowanie się państwa czechosłowackiego po I wojnie światowej

Jesienią 1918 r. jasne się stało, że nie uda się dłużej utrzymać całości Austro-Węgier. Narody zamieszkujące monarchię Habsburgów już od dawna postulowały konieczność wprowadzenia reform w kraju. Jednak niewiele zrobiono w tym kierunku, wobec czego zaczęły one szukać własnej drogi dla siebie, zrywając z Habsburgami.

Tomasz Masaryk

Akcja niepodległościowa Czechów biegła dwutorowo. Z jednej strony w wyniku zagranicznej działalności Tomasza Masaryka i Edvarda Beneszša, którzy swoimi zabiegami uzyskali poparcie dla idei niepodległej Czechosłowacji rządu Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, a z drugiej strony w wyniku działalności polityków w kraju. 28 października 1918 r. nastąpiło proklamowanie niepodległości Czechosłowacji, kiedy to władzę w Pradze przejął Komitet Narodowy.

Tak jak w większości nowo powstałych państwach, deklaracje niepodległości dotyczyły zaledwie głównych ośrodków miejskich. Teraz, trzeba było rozciągnąć władzę na całość terytorium. Podobnie było w Czechosłowacji, gdzie administracja Komitetu Narodowego sięgała tylko Pragi i najbliższych okolic.

Komitet Narodowy porozumiał się namiestnikiem cesarskim w Pradze, którym był Max Coudenhove, w wyniku czego zachowano w mocy wszelkie austriackie instytucje administracyjne, które wraz z policją i żandarmerią przejęto na służbę powstającej republiki. Faktyczną rolę rządu pełniło Prezydium Komitetu. 13 listopada 1918 r. uchwalono tymczasową konstytucję, która ustanawiała organy władzy: Zgromadzenie Narodowe, Prezydent, Rząd. Jednocześnie konstytucja pozbawiała Habsburgów wszelkich praw do ziem czeskich.

Zgromadzenie Narodowe stanowiło jednoizbowy parlament wyłoniony przez poszczególne partie polityczne w drodze wyznaczenia swoich przedstawicieli proporcjonalnie do liczby mandatów zdobytych w 1911 r. Słowaków miała reprezentować blisko około jedna szósta z wszystkich posłów. Prezydent wybierany był przez Zgromadzenie Narodowe i posiadał niewielkie uprawnienia. Ograniczenie jego roli wiązało się z obawą polityków krajowych przed zbyt dużą dominacją przywódców emigracyjnych. 14 listopada Tomasz Masaryk został wybrany pierwszym prezydentem Czechosłowacji.

Tego samego dnia powołano pierwszy rząd, na czele którego stanął Karel Kramar. Głównym zadaniem nowego gabinetu było ustalenie granic republiki, a tym samym zaprowadzenie tam administracji i kontroli organów centralnych. Nie było to łatwe, ze względu na zbyt dużą samodzielność nowo powstałych władz terenowych oraz w wyniku oporu mniejszości narodowych, głównie Niemców, Węgrów i Polaków.

Największy problem stanowili Niemcy czescy, którzy proklamowali cztery prowincje, mające wejść w skład Niemieckiej Austrii. Dla rządu w Pradze zgoda na oddzielenie tych okręgów oznaczało zagrożenie dla istnienia Czechosłowacji. Tereny te miały ogromne znaczenie gospodarcze i strategiczne, bez których trudno było sobie wyobrazić istnienie niezależnego państwa. Najbardziej politycy czescy obawiali się interwencji Berlina na rzecz Niemców czeskich. Natomiast zdawano sobie sprawę, że ze strony Wiednia nic Pradze nie grozi, gdyż Niemiecka Austria znajdowała się w katastrofalnej sytuacji politycznej i gospodarczej. Jednak zarówno Niemcy jaki Austriacy nic nie zrobili dla mniejszości niemieckiej. Dodatkowym argumentem dla Czechów było poparcie udzielone przez państwa Ententy. Wobec czego w drugiej połowie listopada władze czechosłowackie przystąpiły do wojskowej likwidacji oporu Niemców czeskich. Do 18 grudnia 1918 roku obsadzono wszystkie zbuntowane prowincje.

Znacznie gorzej przedstawiała się sprawa opanowania Słowacji, która jak wiadomo wchodziła do tej pory w skład Węgier. Tym bardziej, że Węgrzy na tych terenach dysponowali dosyć silnymi oddziałami wojskowymi. Nieliczna jeszcze armia czechosłowacka nie była wstanie zbrojnie opanować tych terenów. Wobec czego rząd praski przystąpił do reorganizacji, a głównie do tworzenia nowych oddziałów, co nie było sprawą łatwą, ze względu na antymilitarne nastroje społeczeństwa. Nawiązano też współprace z Francją, wynikiem której było pojawienie się w Czechosłowacji francuskiej misji wojskowej.

Politycy czescy liczyli w swych planach na pomoc Ententy. Beneš na konferencji pokojowej zabiegał o jak największe terytorium dla państwa czechosłowackiego. Uważał, że w skład republiki powinny wejść Czechy, Morawy, Śląsk Austriacki, Słowacja, a ponadto pas terenu łączący Czechosłowację z Jugosławią. Dodatkowo żądano Kotliny Kłodzkiej oraz części Górnego Śląska. Dla mocarstw Ententy postulaty Beneša w większości były nie do przyjęcia. Głównym rzecznikiem Pragi była Francja. Natomiast Stany Zjednoczone opierając się na prawie do samostanowienia nie godziły się na tak nierealne powiększenie państwa czechosłowackiego. Ustalono, że należy przyjąć historyczne granice Korony św. Wacława składające się z Czech, Moraw i Śląska.

Trudny do rozwiązania okazał się też problem Śląska Cieszyńskiego. Jak wiadomo w wyniku porozumienia z 5 listopada 1918 r. pomiędzy polską Radą Narodową dla Księstwa Cieszyńskiego, a czeskim Komitetem Narodowym doszło do rozgraniczenia stref wpływów. Jednak władze w Pradze nie zamierzały respektować tego porozumienia. W końcu stycznia 1919 r. wojska czechosłowackie podjęły próbę zajęcia Śląska Cieszyńskiego. Strona polska mimo uwikłania w wojnę na wschodzie stawiła opór. Działania wojenne wstrzymano pod naciskiem Ententy. 3 lutego 1919 r. zawarto nową ugodę tymczasową, wyznaczającą linię demarkacyjną na podstawie ugody z 5 listopada. 27 września 1919 r. Rada Najwyższa podjęła decyzję o przeprowadzeniu plebiscytu na spornym terenie. Decyzja ta była niekorzystna dla rządu praskiego, bowiem wypadłby on na korzyść Polski. Beneš robił wszystko, aby odwlec sprawę i nie dopuścić do plebiscytu. W okresie niepomyślnego przebiegu wojny z Rosją Sowiecką, rząd w Warszawie pod presją mocarstw zgodził się na podpisanie deklaracji 10 lipca 1920 r. w Spa, w której zobowiązał się oddać sprawę do rozstrzygnięcia przez mocarstwa zachodnie. Niestety 28 lipca 1920 r. państwa Ententy przychyliły się do stanowiska Czechosłowacji. Polsce przyznano jedynie część powiatu cieszyńskiego, pozostałą część otrzymała Czechosłowacja, a ponadto także powiat Frysztacki i Frydecki.

Jednocześnie wciąż nie rozstrzygnięta była sprawa Słowacji. W Pradze postanowiono siłą usunąć rządy węgierskie, jednocześnie zabiegano o poparcie Ententy. Już w początkach listopada Beneš prowadził akcję, która miała na celu uzyskanie poparcia międzynarodowego. 25 listopada 1918 r. zwrócił się do mocarstw, by te zarządziły okupacje Słowacji. Warto jeszcze zauważyć, że politycy słowaccy nie do końca byli zgodni odnośnie połączenia z Czechami. Jeszcze pod koniec listopada wysłano z Pragi oddziały wojskowe do zajęcia Słowacji, ale wyprawa zakończyła się niepowodzeniem. W związku z tym rząd czeski próbował dogadać się z Węgrami za pośrednictwem Emila Stodoli, a następnie Hodžy. Po dość długich pertraktacjach zawarto 6 grudnia 1918 r. układ z węgierskim ministrem wojny Barthą, przewidujący wycofanie wojsk węgierskich z dwóch trzecich późniejszego terytorium Słowacji do czasu decyzji mocarstw. Układ ten co dziwne nie zaakceptowali politycy czescy, którzy obawiali się zbytniego usamodzielnienia się Słowacji, skoro układ wynegocjował Słowak.

21 grudnia 1918 r. marszałek Foch w imieniu mocarstw zażądał od Węgier opuszczenia terytorium Słowacji. Na opuszczone tereny wkraczały teraz wojska czechosłowackie. Czesi realizując swoje zamiary narzucili Słowacji ustawodawstwo obowiązujące w Czechach i centralistyczny charakter rządów. W dodatku politycy czescy oparli się w administracji o Czechów i Słowaków ewangelickiego wyznania, co wywoływało sprzeciw w większości katolickiego społeczeństwa słowackiego. Nastroje podsycał jeszcze madziarski kler. W takich okolicznościach na Słowacji narodził się ruch księdza Andreja Hlinki, który początkowo miał na celu wyeliminowanie wpływów węgierskiego kleru.

Mimo osiągniętego sukcesu rząd praski wysunął kolejne żądania terytorialne względem Węgier. 27 kwietnia 1919 r. wojska czechosłowackie zaatakowały Węgierską Republikę Rad. Jednak nie spodziewano się w Pradze aż tak zdecydowanego oporu i bardzo szybko armia węgierska przeszła do ofensywy. Przed klęską uratowała Pragę interwencja Ententy, przywracając granice ustaloną 21 grudnia 1918 r. W granicach państwa czechosłowackiego znalazła się także Ruś Zakarpacka, chociaż tutaj także nie było co do tego wspólnej zgody, bowiem część polityków Rusińskich była za utrzymaniem związku państwowego z Węgrami, a część opowiadała się za połączeniem z Zachodnio-Ukraińską Republiką Ludową. Do przyłączenia całej Rusi Zakarpackiej do Czechosłowacji przyczyniła się rewolucja węgierska. Strach przed bolszewizmem spowodował, że mocarstwa Ententy wyraziły zgodę na włączenie tego obszaru do Czechosłowacji, zobowiązując rząd praski do przyznania autonomii.

Wszystkie powyższe działania sankcjonował Traktat Wersalski, w którym Niemcy godziły się na powstanie niepodległego państwa czechosłowackiego. Co ciekawe w Berlinie od początku zamierzano pozytywnie ułożyć stosunki polityczne z Pragą. Granicę z Austrią potwierdzał Traktat z Saint-Germain, a z Węgrami w Trianon.

Przed młodym państwem czechosłowackim stały bardzo trudne zadania. Przede wszystkim trzeba było unormować sytuację narodowościową. Niezadowoleni byli Niemcy, Węgrzy, Polacy, ale także Słowacy czuli się dyskryminowani. Mozaice narodowościowej towarzyszyło zróżnicowanie gospodarcze. Poszczególne prowincje, ze względu na swe położenie i uwarunkowania historyczne reprezentowały różny stopień rozwoju gospodarczego. Najlepiej rozwinięte gospodarczo były obszary zamieszkane przez Niemców, a także Śląsk Cieszyński, natomiast najgorsza sytuacja była na Słowacji i Rusi Zakarpackiej. Dlatego rząd w Pradze dążył do przebudowy całej gospodarki i stworzenia jednolitego systemu dostosowanego do nierówno rozwiniętych prowincji.

W polityce zagranicznej Czechosłowacja od samego początku dążyła do pozytywnego ułożenia stosunków z Niemcami. Już w listopadzie 1918 r. zainicjowano rozmowy z Berlinem i wkrótce nawiązano stosunki dyplomatyczne i gospodarcze. W gospodarce nadal najważniejszymi krajami były państwa powstałe po rozpadzie Austro-Węgier, głównie Austria i Węgry. Politycy czescy zmierzali do unormowania sytuacji politycznej w Austrii, w celu nie dopuszczenia do realizacji idei „Anschlussu”.

Pierwszorzędnym jednak czynnikiem polityki Pragi były mocarstwa Ententy, głównie Francja. Czechosłowacja jak żadne inne nowo powstałe państwo zdołała pozyskać zaufanie Ententy. Natomiast w polityce wobec sąsiadów Praga najbardziej obawiała się rewizjonizmu węgierskiego, dlatego zabiegała o utworzenie sojuszu wymierzonego przeciw Budapesztowi. Naturalnym sojusznikiem w tej sprawie była Rumunia i Królestwo SHS, bowiem te państwa także zyskały terytoria kosztem Węgier. Podstawą do utworzenia bloku antywęgierskiego było podpisanie 14 sierpnia 1920 r. umowy czechosłowacko-jugosłowiańskiej. Dopiero 23 kwietnia udało się sfinalizować podpisanie umowy czechosłowacko-rumuńskiej, gdyż Bukaresztowi zależało na wymierzenie sojuszu także przeciw Rosji Sowieckiej i wciągnięciu do niego Polski, na co nie chciała się zgodzić Praga. Natomiast 7 czerwca 1921 r. podpisano sojusz rumuńsko-jugosłowiański, w związku z czym Mała Ententa stała się faktem.

Zręczna polityka rządu praskiego pozwoliła Czechosłowacji stworzyć mocną i ugruntowaną pozycję polityczną. Zabezpieczyła się niemal od wszystkich sąsiadów, pozytywnie ułożyła stosunki z Niemcami, a przede wszystkim miała poparcie Francji.

Bibliografia:

1. Batowski H. , Rozpad Austro-Węgier 1914-1918. Sprawy narodowościowe i działania dyplomatyczne, Kraków 1982.
2. Batowski H. , Między dwiema wojnami 1918-1939: zarys historii dyplomacji, Kraków 1988.
3. Balcerak W. , Powstanie państw narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1974.