Rzesza Wilhelmińska 1890-1918

„Pilot może odejść, kurs pozostaje niezmieniony”, pisała prasa angielska odnosząc się tym samym do sytuacji, w której Bismarck podał się do dymisji, a władza na statku zwanym Niemcy znalazła się rękach Wilhelma II.

Wilhelma II

Sądzono, że kurs polityki wytyczonej przez żelaznego kanclerza pozostanie niezmieniony, jednakże jak się później okazało były to tylko pobożne życzenia. Po rządach Bismarcka pozostały dwie cechy charakterystyczne dyplomacji niemieckiej. Pozostało uprawianie polityki na starym kontynencie europejskim, która opierała sie na systemie sojuszy, chociaż Niemcy posiadali już kolonie. Na gruncie tego wyrosły dwie istotne strony polityki zagranicznej. Wychodzenie na szerokie wody polityki światowej-Wetlpolitik i przewrót w stosunkach dyplomatycznych, które doprowadziły do stworzenia bloku państw. Niemcy musiały zacząć uczestniczyć w polityce światowej jeżeli chciały się w ogóle liczyć we współczesnym im świecie. Ekspansja gospodarcza, kapitał niemiecki, nacjonalizm to wszystko próbowało odnaleźć swoje miejsce na arenia międzynarodowej. Od połowy ostatniego dziesięciolecia XIX wieku Rzesza zaczęła w sposób nagły i gorączkowy aktywizować się w różnych często odległych zakątkach kuli ziemskiej.Wystarczy podać dwa tylko znane przypadki jak interwencję  po pokoju z Szimonoseki w 1895 r., gdzie Niemcy były jednym z trzech państw, które prostestowały przeciw twardym warunkom narzuconym przez zwycięską Japonię Chinom. Czy też jeszcze bardziej znany przypadek z 1897 roku, kiedy to zamordowano dwóch misjonarzy niemieckich w Chinach, co dało Niemcom możliwość zajęcia portu Kiao-czou i ziem mu przyległych, tym samym zyskując swoje miejsce pod słońcem. Polityka niemiecka przybrała rozmiary globalne, jednakże wciaż decydujące znaczenia miały stosunki z państwami europejskimi. Konflikt rosyjko-angielski o wpływy w Azji czy zatargi francusko-brytyjskie  stawiały Niemcy w nienajgorszej sytuacji. Ministerstwo Spraw Zagranicznych (Auswartiges Amt) wierzyło, że te zatargi są zbyt silne, by doszło do jakichkolwiek porozumień. Niemcy skrzętnie wykorzystywały istniejący stan rzeczy. W 1895 r. Wielka Brytania proponowała Niemcom, w których dostrzegła partnera na kontynencie podział Turcji. W latach 1899-1902  Anglia trzykrotnie zwracała się do Niemiec z propozycją zbliżenia politycznego. Uzyskała odpowiedź odmowną. W połowie lat dziewięćdziesiątych Niemcy stały się rywalem gospodarczym, dla Wlk. Brytanii. Ich tanie, ale złe towary docierały do coraz większej liczby rynków na świecie. Od 1898 r. Niemcy zyskują wpływy  nad Bosforem, gdzie między innymi zaangażowali się w budowę słynnej kolei bagdadzkiej. Jeszcze w tym samym roku Wilhelm II pod wyplywem von Tirpitza i jego wizji  wyścigu zbrojeń na morzu, tworzy to coraz liczniejsze i nowsze okręty. W 1902 r. doszło do zbliżenia francusko-włoskiego, anielsko-japońskiego, a w 1904 r. faktem stało się entene cordiale. Można tu zauważyć, że Brytyjczycy w tym czasie dostrzegli w Niemczech poważniejszego przeciwnika niż we Francji. W 1905 r. Niemcy prostestują przeciw Francji, która pokusiła się o Maroko. Jednakże w następstwie długotrwałych negocjacji dyplomacja niemiecka ponosi kleskę. W rezultacie Francja zdominowała Maroko. Następne wydarzenia były już tylko konsekwencją poprzednich. Przegrana wojna Rosji z Japonią zwróciła uwagę  caratu na Bałkany, gdzie prędzej czy później musiało nastąpić starcie z Austro-Węgrami, a także z Niemcami, które traktowały ten teren jako pomost  do ekspansji na Bliski Wschód. W 1908 r. doszło do kryzysu aneksyjnego, na mocy, którego Austro-Węgry  zyskały prawo okupacji Bośni i Hercegowiny, a w następstwie rewolucji w Turcji aneksji tych ziem. Podczas drugiego kryzysu marokańskiego w 1911 r. Niemcy zyskują część Konga Francuskiego uznając tym samym Maroko pod wpływy Francji. W 1912 r. zawrzał kocioł bałkański i w następstwie dwóch kolejnych po sobie wojen na Bałkanach Niemcy uzyskały tam oparcie w Bułgarii, a także utworzyły Księstwo Albanii. W Niemczech wierzono, że „polityka światowa nie jest identyczna z podbojem świata”. Polityka światowa Niemiec doprowadziła do całkowitej nihilacji dawnych systemów sojuszy zawieranych przez żelaznego kanclerza.

W kraju następcą Bismarcka został Caprivi, który pomimo tego, iż był lojalny cesarzowi nie do końca odznaczał sie wiernopoddańczym posłuszeństwem. Odgórnym założeniem było doprowadzenie do uspokojenia wewnętrznego w myśl zasady przyjmowania dobrego, skądkolwiek pochodzi. Od 1 października przestała obowiązywać ustawa antysocjalistyczna. Cesarz zwołał do Berlina konferencję w sprawach społecznych i zapowiedział rozwinięcie ustawodastwa w tej kwestii. Wkrótce w życie weszło kilka postanowień rozbudowujących system opieki społecznej. Spotkało sie to z przychylnym przyjęciem przez Centrum. A w kręgach kościelnych zaowocowało encykliką papieską Rerum Novarum z 1891 roku. Złagodniała polityka wobec Polaków, choć nie cofnięto żadnej z ustaw antypolskich. Zmiany dotknęły jedynie teren Wielkopolski, gdzie mianowano Stablewskiego arcybiskupem, otwarto kredyt dla polskich spółdzielni, możliwość nauczania polskiego w szkołach początkowych. Chciano w ten sposób uzyskać dla kanclerza polskę reprezentacją parlamentarną. Kanclerz zmienił politykę gospodarczą. Bariery celne przeszkadzały eksportowi niemieckiemu. Kanclerz zdecydował się na układy handlowe z Austrią, Włochami i Szwajcarią, Rumunią. Zapowiedzi podpisania traktatu handlowego z Rosją, ówcześnie największym eksporterem zboża w Europie doprowadziło do powstania organizacji zwanej „Związek Rolników„ (Bund und Landwirte). Związek zapowiadał walkę z Caprivim „człowiekiem bez ara ziemi i źdźbła zboża„. Traktat podpisano, ale nienawiść konserwatystów do kanclerza pozostała. Rząd pogrążył się w intrygach. Zmusiły one Capriviego do rezygnacji ze stanowiska premiera pruskiego, gdzie jego miejsce objął jego przeciwnik Botho zu Eulenburg. Także osoba cesarza poczęła budzić coraz więcej zastrzeżeń. Błyskotliwy, lecz niezrównowazony, nie cierpiał krytyki, a jego wypowiedzi mogły mieć nieobliczalne skutki. Powstawały coraz to liczniejsze organizacje propagandowe, szowinistyczne i ekspansjonistyczne. Pierwsze skrzypce wśród nich odgrywał Związek Wszechniemiecki (Alldeutscher Verband), a nieco później wyłoniła się Hakata, czyli Niemiecki Związek Kresów Wschodnich.) W nastepnych latach kolejno upadały reformy szkolnictwa oraz wojska. W 1893 r. trzeba było nawet rozwiązać parlament, rozbić przy tym liberałów i popierać zwolenników reform. W 1894 r. Caprivi podał się do dymisji. Jego następcą został Chlodwig von Hohenlohe-Schillngfurst. Jego rządy cechowała stagnacja wewnętrzna. Odgrywał mniejszą rolę niż jakikolwiek inny kanclerz, zwłaszcza od 1897 r., gdy doszło do zmian w rządzie bez jego woli. W ówczesnym czasie doszły do szczytu ambicje Wilhelma, a niektórzy mówili o „erze Stumma„ przemysłowca z Zagłębia Saary. Stumm wobec postępów ruchu robotniczego zaczął od projektu” małej ustawy antysocjalistycznej” z 1897 r., która zakończyła się na projekcie ustawy karzącej wszelkie namawianie do strajków. Projekty Stumma natrafiły jednak na opór parlamentu. Najważniejsze  pozostały jednak kwestie społeczne. Obiecywano m.in. złagodzenie antygonizmów dzięki wzmożonej ekspansji niemieckiej. W 1900 roku kanclerzem został Bulow. Próbował manewrować partiami na wzór Bismarcka, ale z gorszymi rezultatami. Podkreślał swój konserwatyzm, jednocześnie łagodząc zatargi jungrów z rządem. Niechętnie odnosił się do Centrum. Powstanie Herrów w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej i nieumiejętność poradzenia sobie z tą sprawą, doprowadziło do rozwiązania parlamentu i stworzenia nowego bloku politycznego, tzw. Bloku Bulowa. Konserwatystów, narodowych liberałów i trzech partii lewicy mieszczańskiej. Blok wymierzony był przeciw socjalistom, a także innym wrogom rzeczy. Wybory z 1907 r. odebraly socjalistom sporą część mandatów, Centrum jednak pozostało nietknięte. Pomimo większości jaką uzyskał Bulow nie dysponował on żadnym programem ‚który mógłby realizować. Swoje działania opierał na licznych ustawach, dzięki, którym kupywał konserwatystów czy też liberałów. Jednakże ustawa wywłaszczeniowa z 1908 roku wywoła opór nawet wśród samych konserwatystów, obawiano się spadku cen gruntu. Koszty zbrojeń powodowały rosnące zadłużenie Rzeszy. Reformy nie przynosiły wielkich korzyści, a projekt kolejnej z 1909 r., który obciążał podatkami róźne grupy społeczeństwa, oburzył nawet junkrów. Projekt Bulowa odrzucono zastępując go innym na podatkach bezpośrednich. Zaprotestowali wspólnie z Centrum oraz Kołem Polskim. Kanclerz ustąpił ze stanowiska. Jego następcą został Bethmann-Hollweg. Stanął on w sytuacji problemów dla niego nie do rozwiązania. W wyborach 1912 r. zwyciężyła socjaldemokracja, a rola parlamentu wyraźnie spadała. II kryzys marokański doprowadził do narastania rozwojów nacjonalistycznych. Naciskano na rząd, by prowadził twardą i zaborczą politykę, mnożyli się zwolennicy wszechniemców. Niemcy-twierdzono-to „najsilniejszy gospodarczo, najlepiej administrowany i najgorzej rządzony kraj Europy”. Mimo istnienia Rzeszy nadal widoczne były lokalne separatyzmy. Społeczeństo nadal podzielone było na stany, niektóre zawody tworzyły kasty. Podziały nie zanikały. Powstawało wiele organizacji czy stowarzyszeń, w których przeciętny obywatel Rzeszy mógł sie odnaleźć. Narzekano na ”zmęczenie związkami” (Vereinsmudigkeit). Szczególnie miejsce w tym systemie zajmowało wojsko. Armia stawała się coraz liczniejsza, bogatsza, była uzależniona tylko od cesarza. Potwierdzała się stara prawda, ża armia dominuje w Prusach, a przez Prusy w Niemczech.  W 1912 roku powstał Niemiecki Związek Zbrojny (Deutsche Wehrverein), głoszący chwałę wojska. Wojsko swoimi wplywami sięgało daleko, kto był oficerem rezerwy zyskiwał lepsze widoki na życie. Powstawały ”związki wojackie” (Kriegervereine). Zjednoczona w 1900 ta organizacja liczyła 2,5 mln członków! Rozwijał się także ruch robotniczy. Rozpoczęła się rozbudowa już legalnej partii. W 1890 roku przyjęto nowy statut organizacyjny i nazwę Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. W 1891 roku zjazd w Erfurcie przyjął nowy program wyraźnie marksistowski. Wprowadzenie socjalizmu jak i zawierający bezpośrednie postulaty jak 8 godzinny dzień pracy, prawo koalicji i do strajku. Partia rozrastała się niebywale liczebnie. Przodowała w II międzynarodówce. Posiadała szeroki aparat w całym kraju, dzięki czemu była w stanie utrzymać swoją aktywność nie tylko przed wyborami. Od 1914 r. w jej szeregach znajdowało się 1,1 mln osób. Najwyższą władzą był coroczny zjazd partii, bezpośrednie kierownictwo wykonywał zarząd, a w nim August Bebel oraz Hugo Singer. Kolejno na czele partii stanęli Hugo Haase i Fritz Ebert. Socjaliści zasiadali niemal we wszystkich sejmach państw niemieckich. Z kolei organizacje zawodowe do roku 1914 skupiły  do 2,5 mln członków. Od 1895 roku zaczął się kształtować ruch rewizjonistyczny z Eduardem Bernsteinem na czele. Program wykrystalizował się zupełnie w 1899 r. Zakładał on zwrócenie uwagi na sprawy bieżące i rezygnację z rewolucji. Rozpoczęły się spory między rewizjonistami i zwolennikami marksizmu. Rewoluja rosyjska 1905 r. wywarła wpływ na niemiecki ruch robotniczy, gdzie z szeregów socjaldemokracji zaczęło się wyłaniać skrzydło lewicowe z Różą Luksemburg na czele i Karolem Liebknechtem.

Rozwijające się państwo potrzebowało wykształconego społeczeństwa. Już w latach 1816-1846 udział dzieci uczęszczających do szkół ludowych wzrósł z 61 do 82%, a w 1870 obowiąziek nauczania, bezpłatny objął praktycznie wszystkie dzieci. Nauka była obowiązkowa do 14 roku, życia, a za dni opuszczone rodzice płacili kary pienieżne. Nauka były trzystopniowa po 2-3 lata. Ogromna cześć uczniów kończyła na szkole ludowej. Od lat 80-tych wprowadzano tzw. Szkoły uzupełniające, gdzie uczęszczała młodzież pracująca między szkołą ludowa, a wojskiem. Szkoły średnie natomiast były płatne. W gimnazjum nauka trwała 9 lat, kończyła się na wyższej pierwszej klasie. Przeważały gimnazja typu humanistycznego. Poziom w tego typy szkołach był ogółem wysoki. Ukończenie takiej szkoły dawało możliwość uzyskania wyższej pozycji społecznej, a także umozliwiało dostanie się do wyższych szkół. W 1911 roku liczba studentów osiągnęła 34 tysiące. Wsród studentów działay liczne organizacje i stowarzyszenia. Od 1901 roku zaczął się ruch „ptaków wędrownych„ (Wandervogel), który wciągnął do 60 tys. osób. Ruch sprzeciwiał się przeciw ustabilizowanemu trybowi życia. Uczelnie niemieckie uchodziły za jedne z najlepszych w Europie i zjeżdżała się tam licznie młodzieź z całego kontynentu. Nauka rozwijała się nie tylko na uniwersytetach, ale także na wielu nowo powstałych akademiach. Naukowcy niemieccy rozwinęli niesłychanie badania w takich dziedzinach jak: fizyka, chemia, fizjologia, medycyna, biologia. Wśród nich szczególnie załynęły takie osoby jak: Wilhelm Rontgen i Albert Einstein. Rozwój nauk ścisłych doprowadził do stworzenia koncepcji materialistycznych, które łączyły się częściej z walką przeciw religii niż z radykalizmem społecznym. Wówczas to narodził się marksizm, a po roku 1894 rozgorzała żywa dyskusja nad tezami Marksa. Tworzył Friedrich Nietzche, łączony później ze swoją teorią nadludzi. Rozwijała się historia. Szczególnie osoba Leoplda von Rankiego, który wpłynął na kierunek badań. Pod jego wpływem rozwinęła się historia polityczna. Podkreślał ‚że zadaniem uczonego jest stwierdzenie „wie es eigentlisch gewesen„, czyli „jak naprawdę było.„ Natomiast Heinrich von Treitschke opowiadał się przeciw czystym faktom, gdyż ważniejsze było budzenie uczuć narodowych. Z kolei Theodor Mommsen zajął się historią starożytną i dziejami prawa. Karl Lamprecht zajmował się historią kultury. Rozwój kapitalizmu sprawił, że ropoczęto w Niemczech badania tegoż zjawiska. Zasłyneli tu Ernst Troeltsch oraz Max Weber. Rozwijała się powieść realistyczna. Pisali Gottfried Keller, Gustav Freytag, Wilhelm Raabe czy też Theodor Storm i Fontane. W latach 80-tych w literaturze niemieckiej pojawił się nowy styl zwany ”jugendstil”, czyli ”styl młodzieżowy”.Na jego kanwie wyrosły nowe prądy jak: naturalizm, impresjonizm, ekspresjonizm. Tworzyli wówczas Gerhart Hauptmann, Sudermann czy Richard Dehmel i Stefan George. W prozie niemieckiej dominowała wówczas rodzina Mannów, na czele z Tomaszem Mannem jego bratem Heinrichem. Rozwijał się teatr, a pośród wielu scen specjalne miejsce zajmował zespół teatralny księstwa Meiningen.Od lat 70-tych na stałe w sercach publiczności zadomowił się kabaret. Malarstwo niemieckie nie było najwyższego lotu w skali światowej, ale i ono miało swoich przedstawicieli w osobach: Leibla, von Lenbacha, von Wernera czy też Menzela. W architekturze wracano chętnie do do gotyku. W sferze muzyki tworzyli tacy kompozytorzy jak Bramhs, Wagner, Liszt. Rozwijała się kultura masowa, która znajdowało swoje ujście w postaci książek i teatru. Niesamowicie rozwijała się prasa. W 1910 roku jeden egzemplarz gazety przypadal na 4 osoby. Ukazywało się kilka tysięcy periodyków, każdy kto tylko się liczył i mógł starał się o posiadanie własnego organu prasowego. Wystarczy wymienić tylko kilka tytułów, a już przekonujemy się o wielkiej liczbie i rozmaitości prasy. Gazeta Krzyżowa, Germania, Gazeta Kolońska, Gazeta Frankfurcka. Gazeta Kolońska była wydawana 26 razy w tygodniu! Istniały czasopisma polityczne i kuluralne. Roczniki Pruskie, Przyszłość, Styl Młodzieżowy czy Nowy Pzegląd Niemiecki.

28 czerwca 1914 r. miało miejsce zabójstwo arcyksięcia  Franciszka Ferdynanda, co stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny. W Austrii istniała grupa polityków i wojskowych chcących rozbicia Serbii. Austria, uzyskując popracie Berlina wystosowała ostre ultimatum. Serbia przyjęła wszystkie warunki, z wyjątkiem jednego. 28 lipca Austria wypowiedziała wojnę  Serbii. W ruch poszedł system sojuszy. W ciągu tygodnia kolejne państwa zostały wciągnięte w konflikt nazwany później Wielką Wojną. Można pokusić, by się o wniosek, że Austria były tylko narzędziem Niemiec. Już w 1913 r. szef sztabu armii niemieckiej Helmuth von Moltke młodszy stwierdził: „Uważam wojnę za nieuniknioną i im wcześniej tym lepiej.„ Niemcy miały jasny plan strategiczny oparty jeszcze na planie Schlieffena. Niemiecka machina wojenna ruszyła, wprawdzie jeszcze powstrzymana w Lotaryngii, ale łamiąc neutralność Belgii(co bylo bezpośrednim powodem przyłączenia się Anglii do wojny) armia niemiecka ruszyła na Paryż. Dopiero podczas bitwy nad Marną w dniach 5-12 września ofensywa niemiecka załama się, a wojna zmieniła się w wieloletnią wojnę pozycyjną. Na wschodzie stoczono dwie wielkie bitwy pod Tannenberegiem  23-31 sierpnia i na jeziorach mazurskich 5-15 września tym samym odrzucając armię rosyjską. Wojna miała trwać cztery długie lata. Roztrzygnięć nie przyniosły starcia w roku 1916 jak Verdun czy Somma. Ofensywa Brusiłowa również nie zakończyła wojny. Dopiero rok 1918 przyniósł zakończenie wojny wraz z ogromnymi ofensywami ententy koło Soissons i nad Sommą. Front zachodni przerodził się w miejsce okrutnej wojny pozycyjnej, z kolei front wschodni pozostawiał państwom centralnym pole do ofensywy. Nikt nie przewidział jak będzie wyglądać nowoczesna wojna. Niemiecka gospodarka podporządkowala się celom wojny ‚wiele produktów zastąpiono ”ersatzami”- substytutami. Potencjał przemysłowy Niemiec wystarczał na potrzeby wojenne, jeśli posiadał wystarczająco dużo ludzi do pracy i surowców. W ciągu 10-14 miesięcy produkcja przestawiła się na wojenną. Z wybuchem wojny spadła także produkcja rolna, dla przykładu w latach 1915-1917 nastąpił spadek pogłowia świńskiego z 25,7 mln do 12, 8 mln. Wojna w 1914 roku kosztowała już 2 mld marek miesięcznie, a w 1918 r. 4,8 mld. Po latach wojny klęska Niemiec wydawała się być nieunikniona.