Mumie

Słowo „mumia” obecnie jest używane do określania zachowanych ciał starożytnych Egipcjan. Jest to jednak określenie błędne. W języku perskim, a także arabskim, mumia znaczy tyle, co „smoła” lub „bitumen”.

Mumia Meneptaha / fot. domena publiczna

Druga z tych substancji była pozyskiwana z terenów górskich. Spływała ona ze zboczy gór i, mieszając sie z woda, tworzyła rodzaj skrzepniętej smoly. W Persji znajduje się góra zwana Góra Mumii. Wycieka z niej czarna, bitumiczna substancja; wierzono, iż ciecz posiada właściwości medyczne (lecznicze). Gdy odnaleziono pozostałe źródła bitumenu, zachowanym cialom starożytnych Egipcjan również zaczęto przypisywać takie właśnie właściwości. Bylo to spowodowane ich bardzo ciemnym kolorem, który był następstwem procesu balsamowania.

W średniowieczu i epokach późniejszych sproszkowane mumie egipskie były stosowane jako niezawodne panaceum na wszystkie choroby.

Zanim jednak wynaleziono właściwą mumifikacje, w konserwowaniu ciał pomagała ludziom natura. Znane sa nam dzisiaj mumie zachowane w gorącym klimacie (Egipt) i zakonserwowane przez klimat zimny. Jako przyklad mogą posłużyć królewskie groby Pazyryka i Ukoku (Góry Altaj, Syberia) a także zakonserwowane ciala na terenie Alaski, Peru i pólnocno-zachodniej Europy (tzw. czlowiek z lodowca, Alpy Ötztalskie, Austria, oraz ciało mężczyzny zakonserwowane w torfowisku, Tollund, Dania) .

Sztuka mumifikowania ludzi nie przez przypadek powstala w kraju o klimacie gorącym i suchym. Między X a V tysiącleciem p.n.e. Egipcjanie prawdopodobnie grzebali swych zmarłych w płytkich zagłębieniach pustyni (obszary nadbrzezne byly zarezerwowane pod uprawe). Pochówek bez trumny oraz suchy, goracy piasek sprawiały, że zwłoki szybko sie wysuszały. Groby te były płytkie, więc zdmuchiwany piasek odsłaniał często szokujący widok dobrze zachowanych zwłok. Trudno stwierdzić, czy mogło to spowodować rozwój życia duchowego, czy też tylko umocniło wierzenia. Egipcjanie zauważyli jednak, że szczatki zmarłego nie znikają całkowicie . Właściwa mumifikacja była praktykowana od okresu Średniego Państwa (2649 p.n.e.) aż do ery Chrześcijańskiej, z wyjątkiem okresu po podboju arabskim (który miał miejsce w 641 roku n.e.), gdy na teren Egiptu wkroczył Islam .

Nawet jesli w szczegolach bylo wiele mozliwosci na stworzenie mumi, ogolne zasady byly zawsze takie same: Cialo wysuszano, nastepnie zawijano w bandaze i przystrajano. Caly proces trwal 70 dni, i poszczegolne fazy byly nadzorowane przez specjalnych kaplanow.

1. Najpierw oczyszczano cialo zmarlego woda i natronem, pewnego rodzaju sola. Zoladek, watroba, flaki i pluca byly usuwane z ciala przez otwor w brzuchu. Mozg usuwano za pomoca haka wbijanego przez lewy otwor nosowy. Niekiedy usuwano mozg wsuwajac przez lewe oko drut do czaszki i rozdrabniajac nim mozg, a nastepnie wyciagano go narzedziem w ksztalcie lyzki. W odroznieniu od innych organow, ktore starannie wysuszano i balsamowano, nie przywiazywano do mozgu zadnego znaczenia i po prostu go wyrzucano. Serce natomiast po z ostawiano w ciele, poniewaz zmarly potrzebowal je do spotkania z Ozyrysem.

2. Cale cialo skladano na lekko pochylony stol i pokrywano oraz napelniano natronem. Sol ta rozpuszczala tluszcz w ciele i wyciagala z niego wilgoc. W koncu krew i inne plyny splywaly z ciala a skora i miesnie wysychaly. Proces ten trwal 40 dni.

3. Nastepnie usuwano sol i wysuszone i skurczone cialo nacierano pachnacymi olejkami, myto w winie i mleku.Zeby cialo zachowalo swoj ksztalt, jego wnetrze napelniano materialem, sloma, blotem, trocinami czy glina, oraz pokrywano cialo cienka warstwa plynnej zywicy. Teraz ustrajano zwloki ozdobami i amuletami i staranniezawijano bandazami. Zwoje te mogly miec do dwudziestu warstw.

4. Na glowe mumi kladziono czesto maske z wizerunkiem zmarlego, zeby jego duch mogl rozpoznaccialo w sarkofagu.

Otwieranie ust

Za pomoca rytualu „Otwarcia ust” zmarly zostaje ponownie ozywiony, a dokladniej zwrocona mu zostaje mozliwosc ponownego uzywania swoich pieciu zmyslow. Bez tego nie moglby po smierci oddychac, jesc i pic, wachac i slyszec.

Sąd Ozyrysa

Zmarly prowadzony przez Anubisa, podlegal sadowi Ozyrysa i towarzyszacych mu bogow. Najpierw recytowal podwojna spowiedz negatywna, by dowiesc, ze jest niewinny wykroczen przeciwko bogom i ludziom. Potem nastepowalo wazenie serca, ktore powinno byc lekkie jak piorko, symbol bogini Maat, wcielenie prawdy i sprawiedliwosci. Ammit, Pozeraczka, polykala zmarlego, jesli jego serce okazalo sie za ciezkie. Thot zapisywal wage serca.

Okres Predynastyczny (4000-3100 p.n.e.) 

W okresie tym zmarlych grzebano na pustyni, gdzie goracy piasek pustynny konserwowal ciala w sposób naturalny. Cialo zmarlego ukladano w pozycji plodowej (embrionalnej), okrywajac je plóciennymi ubraniami lub tez kladac na nich. Pochówki takie mialy równiez swe wyposazenie, najczesciej w postaci waz, dekorowanych motywami spirali, trójkatów lub kropek. Z czasem na tych naczyniach zaczely sie pojawiac przedstawienia zwierzat, postaci ludzkich (motyw kobiety z rekoma uniesionymi do góry) a nawet statków (Okres Naqada II, II polowa IV tys.) .

Samo ulozenie ciala moze nasuwac pewne przypuszczenia co do wiary w odrodzenie sie po smierci. Byc moze wierzono, ze skoro czlowiek znajduje sie w lonie matki w tej pozycji i w tej samej przychodzi na swiat, to ukladajac go w ten sposób po smierci umozliwi mu sie odrodzenie w nowym zyciu, w zaswiatach. Przykladem moze tu byc mumia nazywana dzis „Ginger”, znaleziona na stanowisku predynastycznym w Gebelein, a pochodzaca z okresu Naqada II .

Okres Wczesnodynastyczny (3100-2649 p.n.e.) 

Poczynajac od II dynastii zaczeto podejmowac pierwsze próby zachowania cial zmarlych. James Quibell odkryl ludzkie szczatki na cmentarzysku w Sakkara, pochodzace z okresu panowania II Dynastii. Miedzy bandazami i koscmi tycz szczatków znaleziono wyzarte plótno, co moze wskazywac na uzycie natronu lub innego srodka konserwujacego .

Najstarsze szczatki faraona, konkretnie ramie, pochodzily z okresu I dynastii i nalezaly do wladcy o imieniu Dzer. Ramie to na przelomie XIX i XX wieku zostalo wyrzucone przez kustosza muzeum w Bulaku. Obecnie pozostalo po nim jedynie zdjecie i bizuteria, która bylo ozdobione, znajdujaca sie w tej chwili w Muzeum Kairskim .

Stare Państwo (2649-2152 p.n.e.) 

Eksperymenty konserwowania cial zmarlych, przeprowadzane w Okresie Wczesnodynastycznym i we wczesnym Starym Panstwie, byly nieudane. Za przyklad moga posluzyc tzw. mumie stiukowe („stucco mummies”), odkryte przez Junker’a i Reisner’a. Ciala te byly owijane w dobrej jakosci plótno a mastepnie pokrywane stiukiem. Drugi przyklad to mumia odnaleziona przez W.F.M. Petrie w Medum, pochodzaca prawdopodobnie z okresu V dynastii. Cialu temu chciano nadac ludzki wyglad poprzez owijanie bandazami wszystkich czlonków z osobna i formowanie w nasaczonym zywica plótnie detali twarzy, piersi i genitaliów (w przypadku mezczyzn). Mimo tak starannych zabiegów cialo, pozbawione dobroczynnego dzialania slonca i pustynnego piasku, nadal ulegalo rozkladowi pod powloka bandazy. Prawdopodobnie za panowania III dynastii przestano ukladac zwloki w pozycji plodowej, a zamiast tego kladziono je rozciagniete na lewym boku.

Pierwsza, udana próba intencjonalnej mumifikacji miala miejsce za panowania IV dynastii. Mowa tu o wnetrznosciach królowej Hetepheres, malzonki faraona Snofru. Organy królowej znaleziono w jej grobowcu w Giza; byly one umieszczone w urnach kanopskich w roztworze natronu lub innej substancji konserwujacej. Przypadek ten wskazuje na to, iz w tym okresie usuwanie wnetrznosci i konserwowanie ich w substancjach odwadniajacych bylo stosowane w przypadku rodziny królewskiej . Urny kanopskie z okresu Starego Panstwa mialy plaskie pokrywy. Poszczególne wnetrznosci byly chronione przez czterech synów Horusa o imionach: Imset, Hapi, Duamutef i Kebehsenuf. Imset chronil watroby, Hapi pluc, Duamutef zoladka a Kebehsenuf obu jelit . Najczesciej urny wykonywano z wapienia, a dla zamozniejszych z alabastru. Napisy na nich byly kute lub malowane. Kazdy z nich dotyczyl jednego z synów Horusa i jego charakterystycznych cech. W okresie Sredniego Panstwa az do XVIII dynastii pokrywy urn kanopskich mialy ksztalty ludzkich glów. U schylku tej dynastii trzy przybraly ksztalt glów zwierzecych a jedna ludzkiej: Duamutef mial glowe szakala, Kebehsenuf sokola, Imset czlowieka a Hapi pawiana.

Średnie Państwo (2040-1640 p.n.e.) 

Demokratyzacja wierzen religijnych, a takze praktykowania ich, w okresie Sredniego Panstwa sprawila, ze klasy srednie zaadoptowaly takze mumifikacje. Jednakze ciala nie byly tak dobrze spreparowane, jak w Starym Panstwie. Mumie królewskie z okresu XI dynastii, znalezione przez Naville w Deir el-Bahari, wskazuja na brak naciecia w lewym boku ciala, przez które usuwano wnetrznosci . Fakt ten nasuwa przypuszczenie, ze organy wewnetrzne usuwano metoda per anum . W okresie Sredniego Panstwa mózg nie byl usuwany; zabieg ten zaczeto przeprowadzać pózniej. Jednakze czesc znalezionych mumii miala usuniete wnetrznosci przez naciecie w lewym boku, które potem umieszczano w urnach kanopskich. Wnetrze jamy brzusznej wypelniano potem sloma, trocinami lub tkanina, aby przywrócic wlasciwy wyglad i przyspieszyc odwodnienie. Mumie skladano w grobowcu z twarza zwrócona do dolu, z rekami wyprostowanymi wzdluz boków lub zakrywajacymi lono.

Nowe Państwo (1550-1070 p.n.e.) 

Odkrycie w II polowie XIX wieku dwóch skrytek, zawierajacych mumie królewskie (Maspero 1889; 1881; Smith 1912) dostarczylo wielu wskazówek dotyczacych sposobu mumifikacji, przeprowadzanej w okresie Nowego Panstwa. Organy wewnetrzne usuwano wtedy przez naciecie na lewym boku. Za panowania XIX dynastii (c. 1307-1196 p.n.e.) osiagniecia techniczne na polu mumifikacji pozwolily na przywrócenie naturalnego koloru skóry zmarlego, jak mialo to miejsce w przypadku mumii Ramzesa II .

Trzeci Okres Przejsciowy (1070-712 p.n.e.) 

Za panowania XXI dynastii (1070-945 p.n.e.) wprowadzono nowe metody przywracania skurczonemu cialu mumii ludzkiego wygladu. Cale cialo, od szyi poczynajac, wypychano plótnem, ziemia, trocinami, piaskiem i maslem w celu uzyskania dawnej pulchnosci i miekkosci ciala. Wszystko to wkladano przez usta lub przez inne nacięcia wykonane na ciele zmarlego. Podskórne wypychanie ciala pierwszy raz zostalo zastosowane w przypadku mumii Amenhotepa III (1391-1353 p.n.e., XVIII dyn.), aby w miare wiernie oddac otyly wyglad tego wladcy. W tym okresie wnetrznosci, usuwane przez naciecie po lewej stronie ciala, nie byly juz przechowywane w urnach kanopskich, lecz balsamowane i umieszczane w czterech oddzielnych paczuszkach, po czym z powrotem wkladane do klatki piersiowej i jamy brzusznej. Na twarzach mumii umieszczano takze sztuczne oczy, wykonane z wapienia, trawertynu, kosci lub plótna. Twarz, a czasem nawet cale cialo, malowano czerwona ochra w przypadku mezczyzn, a w przypadku kobiet zólta ochra. Dodawano takze warkocze, aby zwiekszyc ilosc wlosów. Wszystkie te techniki upiekszajace byly stosowane przez caly okres panowania XXII i XXIII dynastii .

Okres Pózny (712-332 p.n.e.) 

Za panowania XXVI dynastii podskórne wypelnianie cial zostalo prawie zaniechane. Wnetrznosci, owijane w plótno, umieszczano miedzy nogami lub ponownie wkladano do urn kanopskich . W tym okresie coraz wieksza uwage poswięcano zabiegom kosmetycznym, anizeli samej mumifikacji, której poziom znacznie sie obnizyl. Bardzo czesto nastepowaly pomylki, spowodowane zwyklym niedbalstwem balsamistów, np.: oddawano rodzinie nie to cialo co trzeba, mylono konczyny lub lamano je, gdy zwloki nie chcialy sie zmiescic do zle sporzadzonej trumny. Zdarzaly się tez uchybienia typu: fallus miedzy nogami kobiecych zwlok lub piersi w przypadku mezczyzny. Wszystkie te pomylki tuszowalo bandazowanie, które w Okresie Rzymskim doszlo do perfekcji. Jednakze pomylek tych nie uchronilo badanie mumii za pomoca promieni Roentgena .

Okres Ptolemejski (332-30 p.n.e.) 

W okresie hellenistycznym mumifikacja nadal sie rozwijala i, zdaje sie, miala wiekszy zasieg. Wnetrznosci nadal umieszczano na powrót w ciele „na chybil trafil”. Czasem umieszczano w ciele kuleczki nasaczonego zywica plótna, gliny lub pokruszonej ceramiki. Wlewano tez ciekly bitumen lub zywice . W okresie tym bandaze do owijania mumii byly tkane. Zachowywano ich odpowiednia szerokosc i wykanczano z obu stron. Pozwalalo to balsamistom na tworzenie przeróznych wzorów geometrycznych, wywolujacych wrazenie glebi .

Ciekla zywica byla bardzo szeroko uzywanym srodkiem balsamujacym, nakladanym na powierzchnie ciala lub wlewanym do czaszki i jam ciala. To zabijalo zuki i larwy, które zwykle przyczynialy sie do rozkladu ciala, traktujac je jako zródlo pozywienia. Wiele cial bylo juz w zaawansowanym stadium rozkladu, zanim rozpoczeto proces balsamowania. Mimo tragicznego stanu tych cial ich zewnetrzne bandaze byly zadziwiajaco dobrze zachowane .

Okres Rzymski (30 p.n.e.-395 n.e.) 

W okresie panowania Imperium Rzymskiego mumifikacja, jako technika konserwowania ciala, chylila się juz ku upadkowi. Ciala byly w bardzo zlym stanie; nie mozna bylo nawet stwierdzic, czy usuwane byly wnetrznosci i mózg. Ciala pokrywano gruba warstwa zywicy i bandazowano. Sposób bandazowania osiagnal szczyt perfekcji, a same bandaze zachowaly sie doskonale . W okresie rzymskim wprowadzono zwyczaj umieszczania dokladnego portretu zmarlej osoby na twarzy mumii. Zwyczaj ten wzial sie z egipskiej tradycji zakrywania glowy kartonazowa maska. Wykonywano ja ze sklejonej makulatury papirusowej. Maski kartonazowe pokrywano bialym gipsem, a potem malowano. Czesc masek znaleziono w Fajum i stad nazwa „portrety fajumskie”. Niektóre z tych portretów namalowano technika enkaustyczna, polegajaca na mieszaniu farb z woskiem pszczelim i rozprowadzaniu potem za pomoca pedzla i szpatulki. Portrety te nakladano na twarz mumii .

W Okresie chrześcijańskim mumifikacja nadal była praktykowana w niektórych częściach Egiptu i Nubii. Nie usuwano już organów wewnętrznych, ale na ciało nakładano czasem warstwę natronu lub innych substancji konserwujących w celu nadania mu giętkości i miękkości.

Praktykowania mumifikacji zaprzestano wraz z najazdem Arabów w roku 641 n.e., którzy wprowadzili do Egiptu religie islamska.