„Polskie pola bitew w świetle archeologii” - K. Wolski - recenzja


„Średniowieczne i wczesnonowożytne polskie pola bitew w świetle badań archeologicznych” - to tytuł pracy magisterskiej Krzysztofa Wolskiego, obronionej na Uniwersytecie Łódzkim (promotor: Marian Głosek). Na tej podstawie powstała książka „Polskie pola bitew w świetle archeologii” opisująca bitwy pod: Cedynią, Legnicą, Płowcami, Grunwaldem, Świecinem, Lubieszowem i Beresteczkiem, pod kątem archeologicznym. Autor przedstawia metody badań i ich wyniki stosowane przez archeologów podczas sondaży i wykopalisk na polach wymienionych starć.

Autor swą narracje zaczyna od bitwy pod Cedynią (972 r.) (str. 13-26). Przedstawia jej prawdopodobną genezę (zaniepokojenie Hodona wywołane polskimi zwycięstwami na Pomorzu Zachodnim) i jej przebieg (gdzie przychyla się do powszechnie przyjmowanej tezy o wykorzystaniu przez Mieszka piechoty w zasadzce). W rekonstrukcji wydarzeń opiera się głównie na pracach: Władysława Filipowiaka, Benona Miśkiewicza, Leona Ratajczyka i Pawła Rochali1. Przechodząc do spraw archeologicznych M. Wolski poruszył sprawę odkrytych w 1972 r. palenisk2. Zgodził się ze zdaniem W. Filipowiaka, iż paleniska mogą świadczyć o przygotowaniu zasadzki kilka dni przed bitwą. Na końcu rozdziału autor zamieścił sześć mapek: przebieg bitwy wg L. Ratajczyka (dwie fazy), przebieg bitwy wg P. Rochali (dwie fazy), plan palenisk pod Cedynią wg W. Filipowiaka, sytuacja w przeddzień bitwy wg W. Filipowiaka.

Bitwa pod Legnicą opisana jest na str. 27-43. Krzysztof Wolski opisuje tatarską sztukę wojenną, szlak najazdu 1241 r., przebieg bitwy (przychyla się do teorii o sformowaniu wojska chrześcijańskiego w cztery hufce: księcia Henryka, małopolski, Mieszka Otyłego i Bolesława Dypoldowica, bez oddziału Poppo von Ostera. W tym miejscu opiera się między innymi na: Janie Długoszu, Tomaszu Jasińskim i Gerardzie Labudzie, Karolu Olejniku3. Wolski nie wykorzystał jednak cennej monografii autorstwa Jerzego Maronia4. Pisząc o pracach archeologicznych prowadzonych pod Legnicą z okazji 720. rocznicy starcia, autor stwierdza, że przeprowadzone badania wykazały obecność dużej ilości kłodzkich ludzkich pochodzących z wieków XII-XIX. Badania nie potwierdziły tego, że św. Jadwiga (matka dowódcy wojsk chrześcijańskich - Henryka Pobożnego) na miejscu znalezienia zwłok syna ufundowała drewniany kościół. Odnaleziono natomiast ślady palenisk. Jedynym źródłem informacji dla Krzysztofa Wolskiego jest artykuł Stanisława Siedlaka5, po którym poważniejszych prac już nie prowadzono. AutorPól bitew zamieścił także w tym rozdziale cztery mapy: szlak najazdu mongolskiego oraz przebieg bitwy (trzy fazy) – wszystkie wg T. Jasińskiego.

Bitwą pod Płowcami autor zajmuje się na str. 44-56. Zaczyna od tła bitewnego i przedstawienia starcia (przychyla się do opinii o braku zwycięzcy bitwy). Liczba historyków, na których pracach opierał się K. Wolski jest niemała. Są to m.in. Marian Biskup, Tomasz Jurek, Stanisław Kaniowski, Marian Małuszyński, Tadeusz Nowak i Jan Wimmer. Wykorzystał też relacje świadków na procesach polsko-krzyżackich oraz kronikę Wiganda6. W kwestii archeologii Wolski oparł się na Bogdanie Łuczaku i Andrzeju Nowakowskim7. W ślad za nimi podaje, że szczątki odkryte w latach 1971-1972 liczyły 20 osób (9 kobiet, 8 mężczyzn, 2 dzieci, 1 osobnik niezidentyfikowany), nie mogły one jednak stanowić mogiły bitewnej, nie tylko z powodu obecności szkieletów dzieci, ale także z racji zbyt dużej regularności w układzie zwłok, niespotykanej w mogiłach tworzonych po walce. Do rozdziału załączono szkic sytuacyjny przebiegu bitwy wg T. Jurka.

Następnie K. Wolski zajmuje się bitwą pod Grunwaldem (str. 57-109). Na początku zwięźle przedstawia genezę i przebieg wojny do 15 lipca8. Dalej przechodzi do samej batalii. Opis walk poprzedza cytatami z prac M. Biskupa i Stefana M. Kuczyńskiego odnoszące się do terenu bitwy. Na kolejnych stronach swój opis opiera głównie na wspomnianych autorach9, choć w bibliografii zamieszczone są także inne pozycji dotyczące działań roku 141010. Sprawa badań archeologicznych na Polach Grunwaldzkich jest bardzo szeroko opisana, zajmuje ok. 40 stron, aczkolwiek pominięto badania prowadzone w czasach, gdy Grunwald leżał na ziemiach pruskich i niemieckich11. Wolski pisze, że pierwsze poważne prace prowadzono w latach 1958-1960, w czasie których wyznaczono 21 stanowisk, wokół których powinno się przeprowadzić badania. W efekcie:

„przebadano 2500 m2 ziemi, zrobiono 1500 zdjęć, nakręcono 500 m filmu dokumentalnego, sporządzono ponad 400 rysunków i planów, pobrano 50 próbek warstw kulturowych”.

Następne większe prace odbywały się w latach 1979-1980. Kontynuowano je, choć z mniejszym rozmachem, do roku 1986. Częścią znalezisk odkrytych w latach 1958-1987 były: 10 bełtów, 5 strzał, 1 grot oszczepu, 2 fragmenty broni siecznej, 2 kule działowe, 2 kule broni ręcznej, 6 fragmentów rękawic pancernych12. Na końcu rozdziału umieszczono 8 mapek: rozlokowanie stanowisk w czasie badań 1958-1960 (wg Z. Rajewskiego), plan stanowiska nr 1 w tychże badaniach (wg R. Odoja), plan sytuacyjny stanowiska nr 9 w tychże badaniach (wg J. Okulicza), wschodnia partia ruin kaplicy w czasie prac w roku 1980 (wg A. Nadolskiego), plan szczątków kostnych w wykopie w czasie badań 1958-1960 (wg B. Balcera), lokalizacja profilów fosforowych w badaniach 1980 r. (wg A. Nadolskiego), stanowiska badane w latach 1981-1982 (wg A. Nadolskiego).

Część dotycząca Świecina (s. 110-120) zawiera, jak i reszta pracy, wstęp (tło bitwy) i przebieg batalii. Dodatkowo autor zajął się też zmianami w wojskowości w połowie XV w. W kwestii bitwy opiera się głównie na M. Biskupie, T. Nowaku i J. Wimmerze, J. Sikorskim13. Ustalenia archeologiczne podaje za A. Nowakowskim14 i pisze m.in. o odkryciu pozostałości krzyżackiego obozu. Dwie zamieszczone mapki (wg A. Nowakowskiego) pokazują dwie fazy bitwy pod Świecinem.

Przedostatnią omawianą batalią jest Lubieszów 1577 (str. 121-135). Opis bitwy oparto na pracach Stanisława Herbsta, T. Nowaka i J. Wimmera, R. Sikory15. W czasie prac archeologicznych (1975-1979) znaleziono 9 ludzkich szkieletów, które prawdopodobnie należały do żołnierzy na żołdzie Gdańska. O tym, że odkryto mogiłę bitewną świadczą urazy odniesione przez te osoby za życia – jedynie u 3 osób nie stwierdzono ran (K. Wolski pisze na podstawie artykułu Mariana Głoska i B. Łuczaka16 ). Zamieszczono dwie mapy (przebieg bitwy; plan sytuacyjno-wysokościowy pobojowiska – obie wg M. Głoska i B. Łuczaka) i schemat obrazujący ułożenie odkrytych szkieletów w mogile.

Krzysztof Wolski swoje informacje o bitwie beresteckiej 1651 r. (str. 136-159) oparł na książkach Romualda Romańskiego i Igora Swiesznikowa17. Wiadomości o badaniach archeologicznych prowadzonych na tamtejszym pobojowisku w latach 70. i 80. (przyniosły odkrycie m.in. dziesiątków szkieletów, elementów ubioru) zostały oparte o pracę tego drugiego historyka. Zamiast map występuje kilka ilustracji pokazujących odkrycia na polu batalii pod Beresteczkiem.

Na koniec, autor rozprawia się z „mitem” dawnego pola bitwy jako miejsca szczególnie strzeżonego i pielęgnowanego, opisuje wyjątkowy przykład Visby na Gotlandii (gdzie w bitewnej mogile odkryto szczątki wraz z elementami uzbrojenia średniowiecznego z poł. XIV w.) i podsumowuje swoje rozważania.

Książka Krzysztofa Wolskiego z pewnością jest godna polecenia. Jest przystępnie napisana, autor zawsze stara się maksymalnie jasno przedstawić genezę i przebieg bitwy, by czytelnik posiadł podstawę do zapoznania się z dokonaniami archeologicznymi. Przede wszystkim, Wolski zbiera ogół wiadomości na aspekty archeologiczne związane z danymi bitwami. Te wiadomości często są rozsiane po wielu, obecnie trudno dostępnych, czasopismach historycznych. Można wszakże zarzucić, że niekiedy w swych wstępach autor wykorzystuje zbyt niewiele opracowań i źródeł – ale przecież nie tworzy zbiorowej monografii wojskowej, a tylko (i aż) „syntezę archeologiczną”.

Tytuł: Polskie pola bitew w świetle archeologii
Autor: Krzysztof Wolski
Wydawca: Wydawnictwo WAW
Data wydania: 2008
ISBN/EAN: 978-83-89802-70-5
Liczba stron: 170
Cena: ok. 23 z
Ocena recenzenta: 7/10

  1. W. Filipowiak, Cedynia w czasach Mieszka I, Poznań 1966; B. Miśkiewicz, Pierwsze walki w obronie granicy zachodniej Polski wczesnofeudalnej, „Studia do dziejów Wielkopolski i Pomorza”, t. 4, 1958, z. 1; L. Ratajczyk, Pierwsze historyczne zwycięstwo pod Cedynią w X wieku i jego znaczenie w historii polskiej sztuki wojennej. Tysiąc lat dziejów oręża polskiego, Cedynia – Siekierki 972-1945-1972 (materiały z sesji naukowej, Dębno 2-3. 06. 1972 r.), Szczecin 1973; P. Rochala, Cedynia 972, Warszawa 2002; Z dziejów wojennych Pomorza Zachodniego, red. B. Miśkiewicz, Poznań 1978. []
  2. W. Filipowiak, Meldunek izotopowy z pola bitwy, „Z otchłani wieków”, nr 3-4, 1984. []
  3. T. Jasiński, Przerwany hejnał, Kraków 1988; G. Labuda, O udziale Krzyżaków i o śmierci wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego Poppo von Osteria w bitwie z Tatarami pod Legnicą w roku 1241, „Zapiski Historyczne”, r. 47, 1982; K. Olejnik, Kilka uwag o bitwie pod Legnicą, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 23, 1981. Co do Jana Długosza istnieje kilka wydań jego Roczników, np. J. Długosz,Dzieje Polski, t. 3, ks. 7, [w:] Dzieła wszystkie, t. 3, przekł. K. Mecherzyński, wyd. A. Przezdziecki, Kraków 1868, s. 254-267. []
  4. J. Maroń, Legnica 1241, Warszawa 1996. Wykorzystuje natomiast Tajną historię Mongołów, przekł. S. Kałużyński, Warszawa 1970. []
  5. S. Siedlak, Badania archeologiczne w 720 rocznicę bitwy pod Legnicą, „Z otchłani wieków”, nr 3, 1961. []
  6. Lites Ac res gestie Inter Polonos Ordinemque Cruciferorum, wyd. I. Zakrzewski, t. 1, Poznań 1890; Die Chronik Wigands von Marburg, wyd. T. Hirsch, [w:] Scriptores rerum Prussicarum, bd. 2, Leipzig 1863; M. Biskup, Analiza bitwy pod Płowcami, „Ziemia Kujawska”, t. 1, 1963; T. Jurek, Uwagi o bitwie pod Płowcami, „Ziemia Kujawska”, t. 9, 1993; S. Kaniowski, Uwagi krytyczne o bitwie pod Płowcami, „Przegląd Historyczny”, t. 18, 1924; M. Małuszyński, Próba analizy bitwy pod Płowcami (27 IX 1331), „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. 1, 1929, z. 1; T. Nowak, J. Wimmer, Dzieje oręża polskiego do roku 1793, Warszawa 1968. []
  7. B. Łuczak, A. Nowakowski, Cmentarzysko średniowieczne w Płowcach II pow. Radziejów, „Universatis Nicolai Copernici Archeologia”, t. 5, 1975. []
  8.  Na s. 64 jednak mylnie określa liczebność taboru polsko-litewskiego na 10,5 tys. wozów (za S. M. Kuczyńskim, Bitwa pod Grunwaldem, Katowice 1987, s. 104; tenże, Wielka Wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Warszawa 1987, s. 349;). W przypadku oddziałów litewskich, możemy posługiwać się raczej tylko przypuszczeniami, niemniej z powodu stosowania przez Litwinów szybkiej, stawiającej na zagony kawaleryjskie, wschodniej sztuki wojennej, można założyć, że oddziały Witolda starały się jak najbardziej zmniejszyć liczbę wozów taborowych, tym bardziej, że zanim dotarły na teatr działań wojennych miały do przebycia długą drogę. Co do wojsk koronnych, A. Nadolski, Grunwald. Problemy wybrane, Olsztyn 1990, s. 71-72 podaje przykłady na nieprawdziwość proporcji 1 kopia = 1 wóz (kopia to jednostka wojskowa złożona z kopijnika i strzelców; przyjęto, że zazwyczaj zawierała kopijnika i 2 strzelców): Chojnice 1454 (2-3 tys. wozów na 16 tys. żołnierzy), Obertyn 1531 (300 wozów na 4,5 tys. żołnierzy; wg M. Plewczyńskiego, Obertyn 1531, Warszawa 2008, s. 145 – 300 wozów na 6 tys. żołnierzy). Oprócz tego Nadolski pisze także o polskiej dywizji piechoty w 1939 r. (2,6 tys. wozów na 16 tys. żołnierzy). T. Grabarczyk, Piechota zaciężna w Polsce w XV wieku, Łódź 2000, s. 206 podaje przykład Warny 1444, gdzie tabor liczył 600 wozów. Przykład odnosi się wprawdzie raczej do wojska węgierskiego, jednak daje pewne wyobrażenie o liczebności taborów w Europie Środkowej. []
  9. Za Kuczyńskim, Bitwa, s. 130 przyjmuje błędny pogląd o wykopaniu „wilczych dołów” przed szeregami krzyżackimi (s. 68). O tychże przeszkodach nie informuje żadne źródło XV-wieczne. Czyni to dopiero XVI-wieczny latopis Bychowca. Możliwe też, że wojsko zakonne nie miało czasu na przygotowanie swoich stanowisk pod tym kątem.
    Na tej samej stronie Wolski pisze: „Prawe skrzydło [armii polsko-litewskiej] tworzyła armia litewsko-ruska, wzmocniona oddziałami mołdawskimi i polskimi, którą dowodzić miał Witold„. W przyp. 52 zaś podaje: ”Rozdzielność dowództwa mogła wynikać zarówno ze specyfiki terenu, jak i ze względów politycznych”. Jednakże nie dysponujemy wskazówkami, które pozwoliłyby przyjąć teorię o dwuosobowym dowództwie pod Grunwaldem. Wręcz przeciwnie, Władysław Jagiełło był samodzielnym wodzem naczelnym, co przekonująco wykazał tenże, Wielka Wojna, s. 214-236, zaś Witold w drabinie dowództwa armii polsko-litewskiej znajdował się o szczebel niżej, gdyż jego kuzyn dowodził całością, zaś on sam tylko częścią sił. []
  10. Oprócz M. Biskupa, Grunwaldzka bitwa, Warszawa 1991, wymienionych Bitwy i Wielkiej Wojny(Wolski wymienia dwa wydania: z roku 1960 i 1966) Stefana Kuczyńskiego (a także Sporu o Grunwald, Warszawa 1972) także: J. Danka, A. Nadolski, Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis Anno 1410, Olsztyn 1990; S. Ekdahl, Die Schlacht bei Tannenberg 1410, t. 1, Berlin 1982; tenże, Die Schlacht von Tannenberg Und Imre Bedeutung In der Geschichte des Ordensstates, Deutsche Ostkunde, Jg. 35 (1989); S. Herbst (rec.), S. M. Kuczyński, Wielka wojna z Zakonem Krzyżackim w latach 1409-1411, Warszawa 1955, „Zapiski Historyczne”, Toruń 1956/1957, z. 1/3; tenże, W sporze o Grunwald, [w:]Potrzeba historii, czyli o polskim stylu życia, cz. 2, Warszawa 1978; O. Laskowski, Grunwald, Londyn 1948; A. Nadolski, Grunwald 1410, Warszawa 2003; tenże, Grunwald. Problemy; tenże, Lądowa technika wojskowa od roku 1334 do końca XV wieku. Ogólna charakterystyka, [w:] Polska technika wojskowa do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa 1994; tenże, Wstęp, [w:] Polska technika wojskowa do 1500 roku, red. A. Nadolski, Warszawa 1994; Cronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum cruciferis. Anno Christi 1410, wyd. Z. Celichowski, Poznań 1911. []
  11. Na ten temat zob. M. J. Hoffman, Z historii badań archeologicznych w rejonie pól grunwaldzkich, [w:]Krajobraz grunwaldzki w dziejach polsko-krzyżackich i polsko-niemieckich na przestrzeni wieków. Wokół mitów i rzeczywistości, red. J. Gancewski, Olsztyn 2009, s. 143-152. []
  12. K. Wolski posiłkuje się sporą ilością literatury: B. Balcer, Sprawozdanie z badań na stanowisku 16 (Ulnowo), „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; J. Dąbrowski, Badania w Dąbrównie, „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; D. Gałązka, L. Marks, Bitwa pod Grunwaldem w 1410 r. – oczami geologa, „Przegląd Geologiczny”, vol 55, nr 1, 2007; G. Kriesel, Cmentarzysko szkieletowe w Stębarku, pow. Ostróda, „Przegląd Antropologiczny”, t. 28, z. 2, 1962; S. Kwiatkowski, O zapomnianym programie ideowym kaplicy grunwaldzkiej w latach 1410-1414, [w:] Studia grunwaldzkie, t. 1, red. M. Biskup, Olsztyn 1991; B. Łuczak, Ludzkie szczątki kostne z pól Grunwaldu, [w:] Studia, red. Biskup; M. Mielczarek, A. Nadolski, A. Nowakowski, R. Odoj, Badania archeologiczne na Polach Grunwaldu w latach 1988-1990, [w:]Studia grunwaldzkie, t. 2, 1992; A. Nadolski, Pola Grunwaldu w świetle badań 1980, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 1, 1981; tenże, Pola Grunwaldu w świetle badań z lat 1981-1982, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 4, 1983; tenże, Stan archeologicznych badań Pól Grunwaldu (do roku 1988), [w:] Studia grunwaldzkie, t. 1, red. Biskup; A. Nowakowski, M. Mielczarek, Z. Wawrzonowska, Badania archeologiczne na Polach Grunwaldu w latach 1980-1985, [w:] Studia grunwaldzkie, t. 1, red. Biskup; R. Odoj, Badania wykopaliskowe w latach 1958-1960, „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; tenże, Kaplica na Polach Grunwaldu, „Komunikaty Mazursko-Warmińskie”, nr 4, 1962; tenże, Sprawozdanie z badań na stanowisku 1 (kaplica), „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; J. Okulicz, Sprawozdanie z badań na stanowisku 9 (Stębark), „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; M. Olędzki, Pola Grunwaldu, Informator Archeologiczny. Badania 1982, Warszawa 1983; M. Pyżuk-Lenarczyk, Charakterystyka antropologiczna materiału kostnego ze stanowiska 16 (Ulnowo), „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; Z. Rajewski,Archeologia w poszukiwaniu Grunwaldu, „Z otchłani wieków”, t. 29, 1963; tenże, Badania na Polach Grunwaldu, „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; S. Suchodolski, Monety odkryte na Polach Grunwaldu, „Rocznik Olsztyński”, t. 4, 1961/1962; Z. Wawrzonowska, Pola Grunwaldu, Informator Archeologiczny, Badania 1983, Warszawa 1984; taż, Pola Grunwaldu, Informator Archeologiczny. Badania 1984, Warszawa 1985. []
  13. M. Biskup, Trzynastoletnia wojna z Zakonem Krzyżackim 1454-1466, Warszawa 1967; Nowak, Wimmer, Dzieje; J. Sikorski, Zarys historii wojskowości powszechnej (do końca XIX wieku), Warszawa 1972. []
  14. A. Nowakowski, Badania na pobojowisku z wojny trzynastoletniej pod wsią Świecino, powiat Puck, „Pomerania Antiqua”, 1983. []
  15. S. Herbst, Wojskowość polska i wojny w okresie 1576-1648, [w:] Zarys dziejów wojskowości polskiej do roku 1864, t. 1, red. J. Sikorski, Warszawa 1965; Nowak, Wimmer, Dzieje; R. Sikora, Lubieszów 17 IV 1577, Zabrze 2005. []
  16. M. Głosek, B. Łuczak, Bitwa pod Lubiszewem w świetle badań archeologicznych, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 19, 1982. []
  17. R. Romański, Beresteczko 1651, Warszawa 1994; I. Swiesznikow, Lwów 1992. []

Te artykuły również mogą Cię zainteresować:
Opinie i ocena zawarte w recenzji wyrażają wyłącznie zdanie recenzenta, nie musi być ono zgodne ze stanowiskiem redakcji. Z naszą skalę ocen i sposobem oceny możesz zapoznać się tutaj. Zachęcamy do dyskusji nad treścią przeczytanej recenzji, by to zrobić wystarczy podać swój nick i e-mail. O naszych recenzjach możesz także porozmawiać na naszym forum. Na profilu "historia.org.pl" na Facebooku na bieżąco informujemy o nowych recenzjach. Możesz także napisać własną recenzję i wysłać ją na adres naszej redakcji.

Zostaw własny komentarz