„Gustaw II Adolf” - Z. Anusik - recenzja

Gustaw Adolf (nazywany m.in. „Lwem Północy”) jest uznawany za wielkiego reformatora (wojska i struktur wewnętrznych kraju), zdolnego polityka, jednego z największych wodzów w historii i wybitnego władcę Szwecji. Aspirował do roli tego, który uczyni Bałtyk akwenem zdominowanym przez Szwedów; tego, który stanie się obrońcą całych protestanckich Niemiec, podejrzewano - nie wiadomo czy słusznie - go nawet o plany koronacji cesarskiej. Należy do panteonu najbardziej znanych postaci XVII w., a może i całych czasów nowożytnych.

Nie dziwne, że literatura na jego temat, zwłaszcza w Szwecji, jest niemała. Również polscy historycy, na skutek zajmowania się wieloma aspektami stosunków polsko-szwedzkich w pierwszych trzech dekadach XVII w., pisali o nim i jego działaniach, ale prof. Zbigniew Anusik jest bodaj pierwszym polskim historykiem, który podjął się napisania biografii uwzględniającej praktycznie wszystkie aspekty życia i działań Gustawa Adolfa.

Książka zaczyna się opisem lat 1592-1611, a więc czasów między śmiercią Jana III Wazy (stryja Gustawa) a objęciem władzy przez samego Gustawa II Adolfa (str. 5-30). Czytelnik z pewnością będzie zadowolony po przeczytaniu tego rozdziału – przede wszystkim dlatego, że prof. Anusik opisuje wydarzenia, które nie pozostały przecież bez wpływu na Rzeczpospolitą, z perspektywy szwedzkiej. Pisze o sporach między Zygmuntem III a Karolem IX w latach 1592-1599, stosunkach rosyjsko-szwedzkich i duńsko-szwedzkich w czasie rządów Karola Sudermańskiego. Na pozór nic wielkiego, niemniej Anusik spogląda na te sprawy z perspektywy szwedzkiej, co jest obce wielu historykom piszącym o Rzeczpospolitej i Szwecji Wazów, zwykle pomijającym aspekt genezy wyprawy szwedzkiej Zygmunta Wazy w 1598 r.1 czy stosunków polityki zagranicznej i wewnętrznej Karola IX.

Warto w tym miejscu uczynić kilka spostrzeżeń i uzupełnień (niezbyt wiele, by z oczu nie stracić postaci Gustawa Adolfa) na temat poglądów Z. Anusika na niektóre sprawy związane ze Szwecją na przełomie XVI i XVII w.

Przykładowo uważa on, że na początku panowania, reprezentującego tendencje absolutystyczne, Zygmunta III (wspieranego przez Radę Królestwa) stanął Karol IX kreujący się na przywódcę riksdagu (odpowiednik polskiego sejmu) (str. 7). Ogólne przedstawienie sytuacji nie budzi wątpliwości. Dyskusyjne za to jest twierdzenie, o tym co reprezentował Zygmunt Waza. Wielokrotnie zarzucano temu władcy dążenia do wzmocnienia władzy królewskiej, choć chyba nigdy nie ujawnił tego w swoich działaniach czy pismach2. Bardziej zasadne wydaje się być postawienie pytania, czy w czasie swojego panowania szwedzkiego Zygmunt reprezentował jakąkolwiek koncepcję rozwoju i „ustawienia„ państwa. Takie czynniki jak stosunek polskich panów do Szwecji, zdecydował, że ”Zyzio” nie miał wiele czasu na spokojne rozpoczęcie rządów. Nie ułatwiał mu tego także stryj Karol, który popychany przez swoją ambicję, tylko czekał na korzystną okazję do działania i w rezultacie wykreował Zygmunta na krwiożerczego katolika, chcącego zmiażdżyć wszelkie swobody luterańskich Szwedów. Zygmuntowi nie pozostało nic innego jak prowadzenie działań zmierzających tylko do utrzymania się na tronie i oparcia się na części magnaterii szwedzkiej na czele z Erykiem Sparre. Koncepcje ustrojowe zostały zepchnięte na plan dalszy. Można jednak zgodzić się ze Zbigniewem Anusikiem  w tym, że Waza nie był zainteresowany oddawaniem zbyt wielkiej władzy w ręce stanów – zarówno w Szwecji jak i w Polsce.

Na str. 9 Anusik podaje nad wyraz krótki opis wyprawy 1598 r.:

„W 1598 r. Zygmunt ponownie pojawił się w swoim dziedzicznym królestwie i obie strony rozpoczęły przygotowania do decydującego starcia. Armie obu Wazów spotkały się nad rzeką Stange i stoczyły niewielką potyczkę, która zakończyła się porażką wojsk Zygmunta”.

Należy przy tym zauważyć, że przed klęską nad Stange (pod Linköping; 5 października 1598 r.) doszło do niepomyślnego dla Karola IX starcia pod Stegeborgiem (18 września 1598 r.), na tyle dotkliwego, że książę poprosił bratanka o rokowania. Linköping także nie było niewielką potyczką, skoro uczestniczyło w tym starciu ok. 5 tys. żołnierzy królewskich i co najmniej 10 tys. książęcych, zaś Diarjusz wyprawy do Szwecji 1598 r. podaje:

„W tej bitwie albo bronienia mostów niemało ludzi poginęło, hajduków p. Bekieszowych 13 zabitych, rannych 93, Horwatowych zabitych 50 kilka, rannych 200 kilka, ale niemało szkodliwie i umierają, Niemców 150 kilka, rannych też niemało. […] Z tamtej strony [Karola IX] zabitych 1900, rannych bardzo wiele”3.

Autor pisze o wyjeździe Zygmunta po układzie z Karolem IX (8 października 1598 r.) jako o „największym błędzie w całej jego politycznej karierze” (str. 10). Także Henryk Wisner obwinia Zygmunta o spowodowanie końca wyprawy roku 1598 przez brak obrony swojego stanowiska na obradach riksdagu (do których miało dojść w lutym 1599 r.)4. W istocie, ciężko jednoznacznie ocenić postępowanie 32-letniego monarchy. Zygmunt wyraźnie nie wierzył w swoje siły, swoją pozycję wśród stanów uznał za z góry przegraną (głównie dzięki dotychczasowej działalności stryja), był przekonany, że przynajmniej szybki powrót do Polski zapewni mu wsparcie w walce przeciwko szwedzkim poddanym.

Anusik podaje (str. 22), że stacjonujące w Estonii oddziały szwedzkie opowiedziały się w 1600 r. za Karolem IX. Warto tu dodać, że odbyło się to po zajęciu Narwy przez oddziały regenta (od 1604 r. króla) 8 lutego 1600 r. i Rakvere 25 lutego. Ostatecznie szlachta estońska uznała Karola za swojego władcę 5 maja5.

Przejdźmy do części książki odnoszących się już do rządów Gustawa Adolfa. Autor opisuje przebieg wojny szwedzko-duńskiej 1611-1613, przechodzi do stosunków rosyjsko-szwedzkich (udział Szwecji w wydarzeniach Wielkiej Smuty)6, a także problemów wewnętrznych jak zakres władzy książąt Karola Filipa (syn Karola IX) i Jana (syn Jana III).

W kolejnym rozdziale (od str. 67) autor zajmuje się tematem pierwszych walk Gustawa przeciwko Rzeczypospolitej, jego małżeństwu z Marią Eleonorą Hohenzollern i stosunkiem do wydarzeń początkowych etapów wojny 30-letniej. Następnie znów powraca do spraw polskich (kampania 1621-1622), by wrócić do wojny trzydziestoletniej. Wydawałoby się, że kwestie: stosunki z Polską i wojna trzydziestoletnia są opisane w miarę równomiernie. Jest to mylne przekonanie. Rozejmy, spory, walki polsko-szwedzkie opisano na 70-80 stronach. Same lata 1630-1632 zajmują w książce ok. 130 stron! Profesor tłumaczy tę dysproporcję dużą ilością i łatwą dostępnością stosownych opracowań w języku polskim. Nadal jednak pozostają białe plamy, takie jak walki w Inflantach po roku 16247.

Inna sprawa, że Anusik zajmuje się tematyką działań Gustawa Adolfa w Niemczech (1630-1632) bardzo dogłębnie, co zasługuje na gorącą pochwałę, gdyż w języku polskim nie ma raczej zbyt wielu pozycji na ten temat.

Niejako porzucając chronologię, autor zajął się działalnością króla na polu reform (s. 116-153). I tutaj należy mu się duży plus. Nie poprzestaje jedynie na wysiłkach zmierzających do polepszenia systemu rekrutacji czy ogólnego działania wojska, ale rozpatruje także zasługi władcy (i kanclerza Axela Oxenstierny) na polu oświaty, finansów, gospodarczym itd.

Zdecydowana część wymienionych przez profesora pozycji w Nocie bibliograficznej to prace szwedzkojęzyczne, co dowodzi jego głębokiej znajomości ogólnego tematu.

Książka zawiera prawie 40 ilustracji, w większości stanowią je portrety ważniejszych postaci występujących w pracy.

Książka została poprawiona w stosunku do wydania z 1996 r., choć nie dorównuje innej pracy prof. Anusika – biografii Karola XII8. Co wyróżnia biografię „Lwa Północy„? To, że na polskim rynku jest pierwszą biografią Gustawa, opiera się na b. dużej bazie źródłowej i liczbie opracowań, szeroko opisuje politykę wewnętrzną i zewnętrzną monarchy prowadzoną wespół z Oxenstierną, może pochwalić się dobrym przedstawieniem walk w Niemczech w latach 1630-1632. Jeżeli jednak ktoś liczy na szerokie ujęcie stosunków polsko-szwedzkich to raczej się zawiedzie. Kampanie inflanckie i pruskie są opisane raczej pokrótce, zwłaszcza jeśli weźmie się pod uwagę rozmiary rozdziałów ”trzydziestoletnich”.

Tytuł: Gustaw II Adolf
Autor: Zbigniew Anusik
Wydawca: Ossolineum
Data wydania: 2009
ISBN/EAN: 978-83-04-05008-2
Liczba stron: 360
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 8/10

1. Dotąd nie powstała poważna monografia opisująca ten krok króla Zygmunta (mowa tu wyłącznie o pozycjach polskojęzycznych). Kilkustronicowe opisy znajdują się w pozycjach takich ja np. L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985, s. 86-91; H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław 2006, s. 79-84. Tematem tym zajmował się też E. Mierzwa, Wyprawa Zygmunta III Wazy do Szwecji w roku 1598 w świetle relacji posła angielskiego George’a Carewa, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XXVIII, 1983, s. 89-103. Podstawowa pozostaje praca K. Tyszkowskiego, Z dziejów wyprawy Zygmunta III do Szwecji w roku 1598 (relacje i diarjusze), Lwów 1927. Stosunkowo nieźle na tym tle prezentuje się wojna polsko-szwedzka 1600-1611. Tu podstawowe znaczenie mają prace S. Herbsta, Wojna inflancka 1600-1602, Zabrze 2006 i H. Wisnera, Kircholm 1605, Warszawa 2005. Cenne jest opracowanie L. Podhorodeckiego, Hetman Jan Karol Chodkiewicz 1560-1621, Warszawa 1982. Ostatnio tym tematem (a dokładniej jego „wycinkiem”) zajął się K. Kossarzecki, Niewykorzystane źródło do odwrotu Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna” z Inflant w 1601 roku, [w:] Wojsko, wojskowość, miasta, red. K. Bobiatyński, P. Gawron, M. Nagielski, Zabrze 2009. [↩]
2. Można za to zastanowić się nad stosunkiem króla do senatu. Czy aby, dokonujące się z biegiem lat, zdominowanie senatu przez monarszych stronników nie było elementem świadomej polityki wewnętrznej prowadzonej przez Wazę?. [↩]
3. Tyszkowski, Z dziejów, s. 29, 46. [↩]
4. Wisner, Zygmunt, s. 84. [↩]
5. Herbst, Wojna, s. 11. [↩]
6. Przy tym Anusik popiera koncepcję Jakuba de la Gardie, który popierał projekt wysłania Karola Filipa Wazy do Moskwy jako cara rosyjskiego. Sprzeciwił mu się sam Gustaw Adolf, który zażądał korony dla siebie. Sytuacja wydaje się wręcz bliźniaczo podobna do sytuacji w stosunkach polsko-rosyjskich (Zygmunt III – Gustaw II Adolf; Stanisław Żółkiewski – Jakub de la Gardie; królewicz Władysław – książę Karol Filip). [↩]
7. Artykuły poświęcone temu zagadnieniu pisali np. A. Czwołek, Konflikty i spory wśród dowódców litewskich w czasie wojny w Inflantach w latach 1625-1629 i ich wpływ na przebieg działań militarnych, [w:]Wojny północne w XVI-XVIII wieku, red. B. Dybaś, Toruń 2007, s. 93-104; H. Wisner, Spór o rozejm, [w:] Rzeczpospolita Wazów, t. 1: Czasy Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa 2002, s. 252-265. Z. Bruliński opublikował Diariusze wyprawy hetmana litewskiego Lwa Sapiehy do Inflant w 1625 r., [w:]Studia historyczno-wojskowe, t. 2, Zabrze 2008, s. 245-262. [↩]
8. Z. Anusik, Karol XII, Wrocław 2006. [↩]