”Michał Kazimierz Pac...” - K. Bobiatyński - recenzja

W roku 2008 ukazała się nakładem wydawnictwa Neriton interesująca praca autorstwa Konrada Bobiatyńskiego pt. Michał Kazimierz Pac - wojewoda wileński, hetman wielki litewski: działalność polityczno-wojskowa. Książka została poświęcona jednej z najbardziej kontrowersyjnych postaci, które w swoim życiu miały możliwość dzierżenia buławy hetmańskiej. Niewątpliwie Michał Kazimierz to jeden z najbardziej znanych przedstawicieli  rodu Paców, który w końcu doczekał się obszernej próby analizy jego życiorysu.

Autorem pracy jak już wspomniano jest Konrad Bobiatyński, historyk Uniwersytetu Warszawskiego, pracujący w Zakładzie Historii Nowożytnej. K. Bobiatyński ma już na swoim koncie kilka innych prac dotyczących tematyki m.in. Księstwa Litewskiego w XVII w., historii wojskowości staropolskiej XVI-XVII w., i stosunków Rzeczypospolitej z Moskwą w drugiej połowie XVII w. Warto w tym momencie wymienić inną znaną prace tego autora, a jest nią niewątpliwie książka pt. Od Smoleńska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwą 1654-1655. Michał Kazimierz Pac (1624-1682) nie cieszył się nigdy wśród historyków tak wielkim zainteresowaniem jak inni „wielcy” drugiej połowy XVII wieku. Niniejsza praca stanowić może w pewien sposób novum dla osób interesujących się historią Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz funkcjonowaniem litewskich stronnictw magnackich.

Pracę rozpoczyna wstęp, który jest swego rodzaju zapoznaniem się czytelnika ze stanem badań oraz wprowadzeniem w podstawowe osiągnięcia obecnej historiografii nad postacią Michała Kazimierza Paca i funkcjonowaniem stronnictwa, którego był liderem. Dodatkowo autor zamieszcza wskazówki bibliograficzne, które stanowiły dla niego punkt wyjścia w badaniach nad losami głównego bohatera książki. Przede wszystkim jest to praca J. Wolffa (napisana jednak w XIX stuleciu, która straciła dzisiaj wiele walorów naukowych), biogram A. Rachuby wydany w Poczcie Hetmanów Rzeczypospolitej oraz biogram wydany w PSB autorstwa A. Przybosia. Wszystkie te prace nie mogą stanowić dla nas kompendium wiedzy o M.K. Pacu. Autor oczywiście porusza tematykę bazy źródłowej, która wydaje się bardzo kompletna pod względem archiwalnym jak i wydanych już listów i pamiętników. Wartym podkreślenia jest, że na samym wstępie autor zaznacza, że nie udało mu się w pełni odpowiedzieć na wszystkie nurtujące czytelnika pytania.

Książka składa się z dziewięciu rozdziałów, w których autor starał się ukazać postać M.K. Paca jako niezwykle utalentowanego polityka, który w dość szybkim czasie od towarzysza chorągwi kozackiej, a następnie husarskiej awansował po kolejnych szczeblach hierarchii wojskowej i politycznej na pozycję hetmana wielkiego litewskiego i wojewody smoleńskiego. Czytelnik zagłębiając się w lekturę, na przykładzie M.K. Paca pozna dokładnie system sprawowania władzy i realia polityczne XVII-wiecznej Rzeczypospolitej. Konrad Bobiatyński słusznie zauważa, w jednym z rozdziałów, że awans nawet najbardziej uzdolnionych osób w tamtym czasach zależał od układów z dworem. Niewątpliwie Michał Kazimierz jak i cała familia Paców, swoją potęgę (która przypada na 2 połowę XVII wieku) musi zawdzięczać przede wszystkim Janowi Kazimierzowi i jego żonie Ludwice Marii. Losy M.K. Paca ukazane w książce stanowią bardzo dobry przykład polityka, który stając u szczytu potęgi potrafi odwrócić się od swoich niedawnych mocodawców. Osiągnięte urzędy, a są nimi hetmaństwo polne (od 1663), a potem hetmaństwo wielkie litewskie (od 1667), a także urząd wojewody smoleńskiego wyniosły Paca na jednego z najpotężniejszych osób ówczesnej Rzeczypospolitej. Jego niezwykle szybki awans był rzeczą rzadką, nawet jak na realia ówczesnej polityki, ponieważ w przeciągu dosłownie kilku lat staje się jedną z głównych osób rozdających karty w Koronie jak i na Litwie w drugiej połowie XVII wieku.

Cała praca skupia się na działaniach wojskowych i politycznych, skutecznie omijając życie prywatne Michała Kazimierza. W tamtych czasach małżeństwa były zaliczane do sfery polityki, jednak autor nie poświecił dużo miejsca tej tematyce. Wartym pochwały jest fakt uznania przez autora książki M.K. Paca jako średnio utalentowanego wodza. Pac miał w swoim dorobku wiele sukcesów wojskowych, ale były one odnoszone przede wszystkim na niższym i średnim szczeblu wojskowym, o nieco mniejszym znaczeniu strategicznym. Niewątpliwie piętą achillesową bohatera książki był brak umiejętności prowadzenia oblężeń twierdz, co widać chociażby na przykładzie wojen z Moskwą. Podczas gdy M.K. Pac osiągał urzędy hetmańskie pozostawał nadal w cieniu swojego wielkiego rywala- Jana Sobieskiego, który swoimi zwycięstwami nad wojskami turecko-tatarskimi przyćmił swojego litewskiego „kolegę”.

Mimo iż M.K. Pac nie zyskał chwały wielkiego wodza, za to w sferze polityki osiągał pasmo zwycięstw. Dzięki wstawiennictwu swojego kuzyna (Krzysztofa Paca) u Jana Kazimierza i Ludwiki Marii potrafił wybić się na najwyższe szczeble hierarchii politycznej. Autor pracy przedstawia Michała Kazimierza jako osobę umiejętnie dążącego do celu. Osiągając już najwyższe urzędy, potrafił ostatecznie odwrócić się od dworu (końcówka rządów J. Kazimierza). Podczas gdy władzę objął M. Korybut Wiśniowiecki powrócił z opozycji do grona zaufanych dworu. Jednak rządy Jana III Sobieskiego sprawiły, że po raz kolejny popadł w „ niełaskę” dworu. Było to oczywiście spowodowane starymi zatargami z rodziną Sobieskich, co zaważyło na braku nadań ziemskich za panowania Jana III. Pozycja M. K. Paca zależała w dużej mierze, również od innych wielkich frakcji politycznych na Litwie. K. Bobiatyński słusznie zauważa, że Sapiehowie, Radziwiłłowie, Połubińscy należeli do najbardziej zaciekłych wrogów rodziny Paców.

Praca stanowi bardzo dobrze przygotowany pod względem merytorycznym wykład losów M. K. Paca. Autor przedstawiając życiorys omawianej postaci wykorzystał ogromny zasób źródeł archiwalnych, które przyczyniły się do opisania w dość szczegółowy sposób losów bohatera. Biografia autorstwa K. Bobiatyńskiego odpowiada na wiele nurtujących nas pytań; najważniejszym z nich jest chyba, czy model jego kariery był typowy, czy też specyficzny w realiach Wielkiego Księstwa Litewskiego? Autor niewątpliwie poradził sobie z tą ciekawą tematyką, ukazując nie tylko schemat kariery jednej osoby, ale także ukazał realia polityczne ówczesnej Rzeczypospolitej. Aspektem, który dodatkowo dodaje wartości tej pracy, jest umiejętne przedstawienie innych osób, które dzięki Michałowi Kazimierzowi zdołały się również wybić po szczeblach hierarchii wojskowej.

Książka pt. Michał Kazimierz Pac - wojewoda wileński, hetman wielki litewski; działalność polityczno-wojskowa ma jednak kilka wad, które mogą wpłynąć na końcową opinię czytelnika na temat tej pracy. Po pierwsze autorowi wg mnie, nie udało się odpowiedzieć na pytania dotyczące ogólnego portretu psychologicznego Michała Kazimierza Paca. Pominięta została częściowo również tematyka statusu majątkowego bohatera, która wydawałaby się bardzo ciekawa w omawianiu pozycji rodziny Paców na obszarze Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jeśli chodzi o język narracji, to wydaje się nieco monotonny, lecz to da się wytłumaczyć chęcią ukazania przez autora jak najbardziej szczegółowego opisu życia  głównego bohatera książki.

Pod względem technicznym, poziom wydania pracy (jak się zresztą można było spodziewać po wydawnictwie Neriton) jest bardzo dobry. Twarda okładka przedstawia najsłynniejszy wizerunek hetmana wielkiego litewskiego. Autor zamieścił w książce kilka map, co dodaje wartości estetycznej i merytorycznej pracy. Wartym podkreślenia jest również zamieszczenie szeregu ilustracji na dobrej jakości papierze, co stanowi kolejny plus dla książki.

Podsumowując książkę autorstwa Konrada Bobiatyńskiego, muszę stwierdzić, że stanowi niezwykle ciekawe studium na temat postaci M.K.Paca, przy okazji ukazuje realia polityczne, które panowały w ówczesnych czasach. Nie da się odmówić autorowi dążenia do obiektywizmu, co wielokrotnie daje się odczuć czytając tą ponad 400 stronicową pozycję. Praca pod względem merytorycznym może stanowić kolejny krok w poznaniu dziejów politycznych XVII wiecznego Wielkiego Księstwa Litewskiego jak i całej Rzeczypospolitej.

Plus minus:
Na plus:
+ wartość merytoryczna
+ cytaty z pamiętników i listów
+ poziom wydania
+ niezła okładka
+ tablica genealogiczna rodziny Paców
Na minus:
- trochę monotonny styl

Tytuł: Michał Kazimierz Pac - wojewoda wileński, hetman wielki litewski: działalność polityczno-wojskowa
Autor: Konrad Bobiatyński
Wydawca: Wydawnictwo Neriton
Data wydania: 2008
ISBN: 978 – 83 – 7543-048-6
Stron: 458
Oprawa: twarda
Cena: ok 59 zł
Ocena recenzenta: 7/10