„O ziemiańskim świętowaniu...” – T.A. Pruszak – recenzja

Książka autorstwa Tomasza Adama Pruszaka1 zatytułowana O ziemiańskim świętowaniu ukazała się w roku 2011 nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN. Nie jest to jednak jej pierwsze wydanie, bowiem pojawiła się już w roku 2006, a w 2007 została nagrodzona w LII Konkursie im. ks. prof. dr. Szczęsnego Dettloffa2. Obecne wydanie jest poprawioną i uzupełnioną wersją tej książki.

Publikacja omawia temat tradycji świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy przekazywanej z pokolenia na pokolenie i kultywowanej wśród polskiego ziemiaństwa. Zakres czasowy obejmuje okres od upadku powstania styczniowego do wybuchu II wojny światowej. Upadek powstania wiązał się bowiem z konfiskatami majątków ziemskich przez władze carskie. Autor przyjmuje również rok 1864 jako czasową cezurę wykształcenia się ziemiaństwa w wyniku uwłaszczenia chłopów oraz umożliwienia kupowania ziemi ludziom niemającym szlachectwa. Z kolei II wojna światowa przyniosła upadek ziemiaństwa wskutek utraty przez większość rodzin majątków ziemskich, będących często ich jedynym źródłem dochodu.

Jednocześnie warto zaznaczyć, że autor przez ziemiaństwo rozumie zarówno posiadaczy większej własności ziemskiej oraz właścicieli resztówek powstałych po parcelacji  niedużych posiadłości z nowymi siedzibami, jak i dzierżawców, administratorów cudzych majątków ziemskich. Jego zdaniem o przynależności do ziemiaństwa decydują również takie czynniki jak: styl życia, sposób bycia, kultura i obyczaje. Warto podkreślić, że wewnątrz warstwy ziemiańskiej istniało duże zróżnicowanie pod różnymi względami. Należały do nich: koligacje, kontakty towarzyskie, majątek, pełniony urząd, nazwisko, tytuł arystokratyczny. Miało to niewątpliwie wpływ na wydatki związane ze świętami oraz sposoby ich obchodzenia w domu.

Książka powstała na bazie imponującej liczby pamiętników i wspomnień ziemian, które w głównej mierze opublikowano. Materiał ten został uzupełniony pozycjami niepublikowanymi, do których dotarł autor oraz informacjami uzyskanymi podczas rozmów z osobami pamiętającymi jeszcze ówczesną rzeczywistość. Autor korzystał także z różnych opracowań dotyczących ziemiaństwa i kultury materialnej. We wstępie wymienia podstawowe tytuły źródeł pisanych, ikonograficznych, wydanej literatury tego zakresu, do których często się odwoływał. Pruszak posiłkuje się również rycinami publikowanymi w czasopismach ilustrowanych, obrazami reprodukowanymi na pocztówkach oraz fotografiami. Ułatwieniem dla czytelnika jest zestawienie w formie tabeli informacji dotyczących tego, jakich majątków, rodzin i okresów dotyczą najczęściej wykorzystywane i cytowane w pracy opisy lub relacje.

W książce odnajdziemy dwa rozdziały, które w szerokim ujęciu opisują dane rodzaje świąt. Autor starał się dokładnie zrekonstruować przygotowania i obchody świat Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy w rodzinach ziemiańskich. Skupił się też na podobieństwach i różnicach w ich spędzaniu, ale w zależności od środowisk ziemiańskich w różnych regionach Polski. Zależności te wynikały z odrębnych tradycji, relacji społecznych i warunków życia. Były także spowodowane podziałem ziem polskich na trzy zabory w wyniku rozbiorów. Życie na biednych Kresach Wschodnich zasadniczo bowiem różniło się od sytuacji ziemiaństwa na terenie uprzemysłowionej Wielkopolski.

Autor przy omawianiu świąt zwrócił uwagę na genezę poszczególnych zwyczajów. Przytacza obszerne fragmenty opisów obchodzenia świat, które w większości przetrwały do naszych czasów, i są nam bardzo dobrze znane. Pruszak wskazuje na przygotowania kulinarne, potrawy, ciasta, alkohole, zakupy, wystrój wnętrz, własnoręcznie robione świąteczne ozdoby, porządki czynione przez służbę, świąteczny ubiór. Ciekawie przedstawia podróże młodzieży ze szkół i uniwersytetów do rodzinnych majątków i zaproszonych gości . Niejednokrotnie trwały one wiele godzin i odbywały się etapami. Mężczyźni w domu nie byli potrzebni w okresie przygotowań, toteż zwyczajem było, że w Wigilię i przed przygotowaniem święconego  udawali się na polowanie.

Autor przedstawia również jak przeżywano okres wielkopostny. Ograniczano wtedy spożywanie pokarmów mięsnych w środy, piątki, a czasem i w soboty. Znamienne jest, że to dorośli ubierali w ukryciu przed dziećmi choinkę. Barwnie zostały również nakreślone rodzinne obiady przy dużym i suto zastawionym stole, kolejność zasiadania przy stole oraz uczestnictwo rodziny w uroczystościach kościelnych. Zwrócona też została uwaga na relacje dworu z otoczeniem, np. na składanie życzeń, kolędników, przygotowywanie upominków i poczęstunków. Ponadto autor wskazuje na pochodzenie danych zwyczajów, takich jak: ubieranie choinki, dzielenie się opłatkiem, przynoszenie prezentów przez Aniołka, Mikołaja lub zajączka czy przygotowywanie święconego pokarmu i śmigusa dyngusa. Opisuje również, jak spędzano dni świąteczne i poświąteczne.

Moim zdaniem autorowi udało się zrekonstruować przebieg Świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy w interesujący sposób. Nie ma w tej książce żadnego domniemywania, bowiem głos zostaje oddany przede wszystkim tekstom źródłowym. Czytelnik może więc z całą pewnością poczuć magię świąt, jaka panowała w omawianych okresach. Faktem jest, że tradycje związane ze zwyczajami świątecznymi były przekazywane z pokolenia na pokolenie i w większości przetrwały do naszych czasów. Miałam wrażenie, że autor zwrócił uwagę niemal na każdy szczegół, a jednocześnie skromnie potrafił zaznaczyć, że temat ten może w przyszłości być poszerzony o nowe ustalenia po odnalezieniu kolejnych źródeł. Na końcu książki odnaleźć można przypisy oraz zestawienie bibliograficzne z podziałem na źródła i opracowania. Atutem książki są również bogaty materiał ikonograficzny, spis ilustracji, indeks osobowy, a nawet indeks nazw geograficznych.

Książka Tomasza Adama Pruszaka jest pracą niewątpliwie wartościową. Jest czytelna, barwna i oparta na bogatym materiale źródłowym. Cenne wydają się jej aspekty poznawcze i podkreślanie roli tradycji w społeczeństwie polskim. Z pewnością zainteresuje nie tylko historyków i etnografów, lecz także będzie doskonalą lekturą dla pozostałych, zaciekawionych tym tematem. 

Plus minus:
Na plus:
+ oprawa graficzna
+ dobrej jakości papier
+ twarda okładka, kartki są szyte
+ bogaty materiał ikonograficzny
+ bogaty materiał źródłowy
+ przypisy
+ obszerna bibliografia
+ indeks osobowy
+ indeks nazw geograficznych
+ wartość poznawcza
Na minus:
- cena

Tytuł: O ziemiańskim świętowaniu.
Podtytuł: Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy.
Autor: Tomasz Adam Pruszak
Wydawca: Wydawnictwo Naukowe PWN
Data wydania: 2011
ISBN: 978-83-01-16771-4
Liczba stron: 376
Oprawa: twarda
Cena: ok. 89 zł
Ocena recenzenta:10/10

1. Tomasz Adam Pruszak jest historykiem sztuki i muzealnikiem. Jego zainteresowania badawcze to głównie malarstwo polskie, dzieje rezydencji, kultura materialna i obyczaje ziemiaństwa oraz arystokracji polskiej w XIX i pierwszej połowie XX wieku. Jest autorem artykułów i książek głównie z dziedziny malarstwa polskiego oraz o tematyce szlachecko-ziemiańskiej. [↩]
2. Konkurs na najlepsze prace z dziedziny historii sztuki i dyscyplin pokrewnych, których autorami są członkowie Stowarzyszenia Historyków Sztuki, którzy nie przekroczyli 35 lat. [↩]