„Święci Wojownicy w sztuce bizantyjskiej (843-1261)” - P. Ł. Grotowski - recenzja

Praca Piotra Łukasza Grotowskiego Święci Wojownicy została wydana nakładem wydawnictwa WAM. Jest to opublikowana w formie książki rozprawa doktorska, której tytuł brzmiał Święci wojownicy w sztuce średniobizantyjskiej (843-1261). Rozważania nad tradycją w ikonografii uzbrojenia i ubioru.

Autor jest historykiem sztuki, pracownikiem Katedry Historii Sztuki Starożytnej i Średniowiecznej Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie. Grotowski publikuje swoje prace w kraju i na forum międzynarodowym. Poza publikacjami pracuje również jako tłumacz. Wydał po polsku tłumaczenie O budowlachProkopiusza z Cezarei opatrzone znakomitym komentarzem naukowym1. Tłumaczenie dzieła Prokopiusza spotkało się z ciepłym przyjęciem w krajach zachodniej Europy. Hasła jego autorstwa znalazły się wEncyklopedii sztuki polskiej oraz Wielkiej encyklopedii PWN.

Książka Grotowskiego jest szczególnie ważną publikacją na polskim rynku. Zapełnia ogromną lukę, jaka istniała w nauce polskiej stanowi, bowiem uzupełnienie materiału naukowego traktującego o sztuce Wschodniego Cesarstwa i jest bardzo praktycznym narzędziem dla historyków zajmujących się dziejami Bizancjum w jego średniowiecznej formie. Należy także nadmienić, że pracę jako szczególnie pomocną dla swoich studiów uznają zapewne historycy wojskowości bizantyjskiej, przy czym nie będą to tylko badacze okresu wyszczególnionego w tytule książki, ale również czasów wcześniejszych. Z powyższych względów książka zasługuje na szczególną uwagę. Autor zajmuje się w niej wizerunkami całej gamy świętych wojskowych Wschodniego Cesarstwa, zarówno tymi bardzo popularnymi jak święty Jerzy jak i tymi mało znanymi w szerokich kręgach czytelniczych w Polsce jak Teodor Tiron, Merkury czy Sisinios.

Praca podzielona jest na pięć rozdziałów. W rozdziale pierwszym autor prezentuje źródła wykorzystane przez niego w pracy. Źródła dzieli na materialne, pisane i ikonograficzne. Autor bardzo obszernie prezentuje zakres swoich badań nad piśmiennictwem dotyczącym tematu. Co naturalne w swoich badaniach nad strojem świętych bizantyjskich wojowników korzysta z wschodniorzymskich traktatów wojskowych zwanych strategikonami, taktikonów czyli spisów urzędników cesarskich, ksiąg ceremonialnych, dzieł historyków bizantyjskich i kronikarzy. Co warte podkreślenia także z literatury pięknej i źródeł pozagreckich. Dobór źródeł pozagreckich świadczy o wrażliwości autora na krąg cywilizacyjny Bizancjum i ludów, które się z nim zetknęły. Autor korzysta, więc zarówno z armeńskiej Historii Herakliusza jak i Powieści minionych lat będącej perłą staroruskiego piśmiennictwa.

Rozdział drugi poświęcony jest genezie wizerunku świętego wojownika w sztuce bizantyjskiej. Autor analizuje powstanie wzorca świętego żołnierza w Cesarstwie Rzymskim jeszcze w czasach przed ikonoklazmem. Analizuje, więc samą ideę Świętej Wojny w doktrynie chrześcijańskiej, co jak sądzę jest bardzo przydatne historykom wojskowości zajmującym się czasami krucjat2. Osobno analizuje postać świętego wojownika jeźdźca i pieszego. Co bardzo ciekawe podkreśla wpływy wizerunków perskich władców w sposobie przedstawiania konnych wojowników począwszy od czasów późnego Cesarstwa Rzymskiego. Przy czym odnosi się to do wizerunków konnych z łukiem. Motyw polowania władcy z łukiem jest motywem artystycznym znanym w sztuce starożytnego Bliskiego Wschodu od bardzo odległych czasów niemniej jednak w sztuce irańskiej motyw konnego łucznika upowszechnili Partowie. Łucznictwo i jazda konna były w kulturze Partów, ludu koczowników, elementem etosu osoby dobrze urodzonej3.

Kolejny rozdział poświęca Grotowski ikonografii ubioru i uzbrojenia ochronnego świętych wojowników. Jest to najobszerniejszy rozdział książki i dowód na wręcz tytaniczny wysiłek, jaki autor włożył w powstanie swojej pracy. Grotowski analizuje z osobna każdy element stroju i ubioru ochronnego świętych wojowników, jaki zaobserwował w przestawieniach badanego okresu! W podrozdziałach tej części książki znajdziemy, więc opisy powstania, zastosowania i wyglądu poszczególnych elementów zbroi bizantyjskiej. W przypadku takich elementów stroju jak chlamida, czy diadem autor wyjaśnia, w jakim okresie te elementy stroju były używane i w jaki sposób. Przy czym gdy jakiś element stroju ma genezę wykraczająca poza historię Bizancjum nie jest on pomijany przez autora. Więcej, Grotowski wyjaśnia jego historię i pochodzenie np.: fibuli. Czytelnik dowiaduje się z tego rozdziału o genezie mało znanych w powszechnej świadomości przedmiotów, jak tork4, zwany także maniakionem, czy tablion będący elementem stroju bizantyjskiej elity5.

W kolejnym rozdziale poznajemy broń wykorzystywaną przez świętych wojowników na przedstawieniach. Autor osobno opisuje poszczególne typy broni drzewcowej wykorzystywanej w Bizancjum. Kolejno poznajemy, więc genezę i zastosowanie w świecie greckim: oszczepu, ciężkiej piki piechoty, lancy i włóczni. W taki sam sposób poznajemy także bizantyjską broń sieczną: miecze, pałasze (określane także przez autora mianem protoszabli) i ich symbolikę. Osobnym rodzajem broni wykorzystywanym przez świętych jest crux hastata, czyli włócznia zakończona krzyżem, którą święty wojownik zabija smoka, demona lub cesarza mordercę chrześcijan6. Co ciekawe ten typ broni świętego utrzymał się na wielu wizerunkach świętych Jerzego i Teodora aż do X wieku na obszarach oddalonych od stolicy Cesarstwa o wiele dziesiątków kilometrów.

W ostatnim piątym rozdziale autor skupia się na oporządzeniu jeździeckim widocznym na przedstawieniach konnych świętych. Jest to także niezwykle ważne opracowanie tego typu sprzętu w języku polskim. Autor osobno analizuje strzemiona tak często obecne w przedstawieniach konnych świętych wojowników a nieobecne przecież w sztuce rzymskiej. Osobno zajmuje się także siodłem i podkładem pod siodło stosowanym przez Bizantyjczyków.

Podsumowując autor stwierdza, że sztuka bizantyjska bardzo żywo reagowała na nowinki techniczne, jakie wprowadzała armia tak często zmuszana do zmian przez ciągle modyfikujące się pole walki, o czym świadczy przedstawianie wojowników z długim obłym mieczem czy trójkątną, migdałową tarczą i strzemionami. Jak twierdzi Grotowski w przedstawieniach wojowników będących świętymi obserwujemy daleko posunięty realizm7. Zwłaszcza w środowiskach artystycznych oddalonych od stolicy i skazanych przez uwarunkowania polityczne na izolację od innych części Imperium.

Książka jest wydana przez WAM w bardzo estetyczny sposób. Design okładki nawiązuje do pozostałych prac wydawanych przez wydawnictwo i omawiających tematykę historii i kultury Wschodniego Rzymu. Mamy, więc sztywną okładkę, z miniaturą ikony na żółtym tle. Uzupełnieniem tekstu są tablice barwne zamieszczone na końcu książki. Ilość zamieszczonych ilustracji robi imponujące wrażenie. Zwłaszcza, że praca o sztuce musi być opatrzona dużą ilością fotografii, aby czytelnik mógł dokładnie przyjrzeć się opisywanym obiektom. Na uwagę zasługuje także dobór ilustracji, bowiem poza przedstawieniami strictebizantyjskimi autor zamieścił dzieła sztuki perskiej i zachodnioeuropejskiej, które wpłynęły na greckich artystów. Mamy więc wizerunek Ardaszira I jako ciężkiego kawalerzysty i tkaninę z Bayeux przedstawiającą podbój Anglii przez Normanów.

Już w pierwszych zdaniach swojej książki autor daje dowody olbrzymiej erudycji wyjaśniając czytelnikowi, że ubiór w sztuce bywa wykorzystywany jako element definiujący ukazaną osobę na tak odległych od siebie przykładach jak korona kompozytowa faraona z czasów starożytnego Egiptu, czycollobium Chrystusa z średniowiecznych Europejskich przedstawień8. Uważam, że poza znakomitym przygotowaniem merytorycznym, bardzo ważny jest niezwykle przystępny język, jakim posługuje się autor pracy. Olbrzymia erudycja, niezwykłe oczytanie autora sprawia, że poznawanie wizerunków świętych na przedstawieniach bizantyjskich staje się fascynującym doświadczeniem. Sądzę, że tylko takie właśnie różnorodne, wszechstronne oczytanie autora pozwala na sprawne pisanie o sztuce i kulturze Bizancjum, bo moim zdaniem świat Wschodniego Cesarstwa nie mógłby zaistnieć w znanej nam dziś formie gdyby nie oddziaływanie różnorodnych kultur, jakie znalazły się na obszarze starożytnej i średniowiecznej Eurazji.

Plus minus:
Na plus:
+ bardzo dobre, rzeczowe opracowanie tematu
+ szczegółowo i znakomicie warsztatowo przygotowane przypisy
+ obszerna wyczerpująca to zagadnienie bibliografia
+ autor pisze w przystępny sposób
+ odwołania autora się do bardzo odległych i często niezwykle się różniących ośrodków cywilizacyjnych podczas opisów obiektów artystycznych
+ praca przeznaczona jest nie tylko dla historyków sztuki ale także bizantynologów innych profesji tj: historyków, historyków wojskowości oraz archeologów
+ twarda okładka
+ olbrzymi zasób materiału ikonograficznego ( równo 100 kolorowych i czarno - białych reprodukcji dzieł sztuki)
Na minus:
-  wysoka cena

Tytuł: Święci Wojownicy w sztuce bizantyjskiej (843-1261). Studia nad ikonografią uzbrojenia i ubioru
Autor: Piotr Łukasz Grotowski
Wydawca: WAM
Data wydania: 2011
ISBN/EAN: 978-83-7505-497-2
Liczba stron: 493
Oprawa: twarda
Cena: od około 71 zł do ok. 79 zł
Ocena recenzenta: 10/10

1. Prokopiusz, O budowlach, przeł. Piotr Łukasz Grotowski, Warszawa 2006. [↩]
2. Grotowski P. Ł., Święci wojownicy w sztuce bizantyjskiej (843 – 1261), Kraków 2011, s. 115. [↩]
3. Olbrycht J. M., Iran starożytny, [w:] Historia Iranu, Wrocław 2010, s. 212. [↩]
4. Tork - Był to rodzaj naszyjnika wykonanego z pojedynczego metalowego pręta, który był wykorzystywany pierwotnie jako ozdoba męska, będąca jak podkreśla Grotowski, powodem wielkiego zgorszenia późnoantycznego duchowieństwa, a od czasów Juliana Apostaty tork stał się bardzo popularnym narzędziem koronacyjnym. Grotowski zaznacza, że szczególnie często koronowano nim przywódców buntowników podczas uzurpacji. Za: Grotowski P. Ł., op. cit., s. 346. [↩]
5. Tablion to rodzaj naszywanych na chlamidę kolorowych paneli w kształcie rombu. Te oznaczające bogactwo elementy stroju przysługiwały tylko arystokracji, wysokim urzędnikom państwowym i kościelnym oraz rodzinie monarszej. Za: Dawson T., Propriety, Practicality and Pleasure: the Paraments of Women’s Dress in Byzantium A.D. 1000 – 1200., [in:] Byzantine women: varieties of experience 800 – 1000, ed. Garland L. 2006, s. 42 – 44. [↩]
6. Mowa o Dioklecjanie i Decjuszu. Za: Uwaga autora. [↩]
7. Co jest bardzo ciekawe w kontekście ikon z innymi przedstawieniami świętych o głęboko teologicznym znaczeniu gdzie forma dzieła stanowi najczęściej dla ikonopisa tylko drugorzędną rolę. Zob: Cormac R.,Malowanie duszy: Ikony, maski pośmiertne, całuny, Kraków 1999. [↩]
8. Grotowski P. Ł., op. cit., s. 53. [↩]