„Polskie Oddziały Wartownicze…” – M. Mazanek-Wilczyńska, P. Skubisz, H. Walczak - recenzja

Przez lata całe, podobnie żołnierzom wyklętym, członkowie Polskich Oddziałów Wartowniczych byli elementem historii celowo zapomnianej. Tym trudniej jest w ostatnich latach, kiedy świadkowie wymierają a dokumentów ocalało niewiele i są rozproszone, dać jasne świadectwo czym były, jak powstały i funkcjonowały specyficzne kompanie wartownicze i techniczne, polskie jednostki pomocnicze przy armii amerykańskiej.

Próba ujęcia w monograficznych ramach zagadnienia fenomenu Kompanii Wartowniczych dokonana została w szczecińskim środowisku naukowym przy wsparciu osób współpracujących i zajmujących się tą tematyką z całego kraju. W rezultacie, wydana została drukiem, staraniem szczecińskiego oddziału Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu książka Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945 -1989. Trójka redaktorów zmierzyła się z tematem mało dotychczas rozpoznanym i opisanym, więc z konieczności wiele prac nosi charakter nowatorski i daje temu zbiorowi artykułów wielką wagę poznawczą. Monika Mazanek - Wilczyńska to reporterka i publicystka, Paweł Skubisz - szef jednego z referatów w oddziale IPN, a Henryk Walczak - doktor habilitowany z Uniwersytetu Szczecińskiego. Niebezpieczne jednak jest, a zauważyć muszę, że nikt z tej trójki nie był dotychczas wybitnym specjalistą od tematu monografii - dwójka panów zajmowała się głównie II Rzeczpospolitą, a pani najlepiej poznała Kompanie Wartownicze podczas prac nad reportażem telewizyjnym, więc wyjątkowo dla publikacji, jest autorką dwóch artykułów.

Łącznie jednak, we wszystkich kilkunastu artykułach, publikowanych w Polskich Oddziałach Wartowniczych... mamy podaną naprawdę solidną dawkę wiedzy. Z przyjemnością i satysfakcją poznać więc można tło polityczne i militarne powstania jednostek, zamysł ich wykorzystania, jako rezerwuaru ludzi do sił zbrojnych w planach rządu londyńskiego, utworzenie części jednostek z uchodzącej z Polski Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, odpływ antykomunistów z kraju i zaciąganie się uciekinierów do wartowników, życie w środowiskach polskich dipisów, różnorodne problemy repatriacyjne,  wpływ na działalność kulturalną i naukową emigracji i bycie przedmiotem zainteresowania służb specjalnych PRL. To nie wszystkie, lecz zaledwie część poruszonych tematów, związanych z polskimi wartownikami. Niesamowitości dodają często drobiazgi, zawarte w treści, jak choćby losy antykomunistycznych spadochroniarzy, wracających do kraju, czy też reakcji na konieczność przefarbowania mundurów wartowniczych z zielonych na granatowe, albo też wspomnienia księży z nie zawsze łatwej posługi u wartowników.  Obok trójki redaktorskiej, do grona autorów trafili Jerzy Adam Radomski, Janusz Wróbel, Marek Szczerbiński, Krzysztof Wasilewski, Grzegorz Wieczorek, Dariusz Węgrzyn, Grzegorz Ostasz, Czesław Brzoza, Stefan Artymowski, Wiesław Hładkiewicz, Krzysztof Rosiak, Roman Smolorz i Joanna Pyłat. Przekrój naukowy autorów - do profesorów włącznie.

Wybór pozornie rozległych i nie zawsze kompatybilnych tematów może okazać się trafionym pomysłem, bo nietrudno znaleźć tu coś dla siebie. Ale to, co jest zaletą różnorodności, stanowi też niestety wadę. Całość nie jest ułożona w sposób dający poczucie ładu  znaczeniowego lub chronologicznego, co nieco wzbudza poczucie chaosu w ułożeniu artykułów. Ale krytyki mam niewiele, to dość subiektywne wrażenie i nie musi być podtrzymane przez innych, że można też było uszczegółowić część prac tak, żeby nie było w nich powtórzeń informacji, użytych już przez innych autorów. Bez tego czytać trudniej, ale za to każdy z artykułów może funkcjonować jako samodzielna całość. Coś za coś.

W treść części artykułów wplecione są fotokopie dokumentów, krótkie ich fragmenty, w innych miejscach pojawiają się tabele i wykresy. Wszystko podane jest w sposób elegancki, włamane w tekst, nie naruszające kompozycji i ułatwiające spójność poznawania wiedzy bez konieczności przeskakiwania stron i powracania do miejsca poprzedniego czytania. Szczególna zaletą jest też zbiór fotografii, wykorzystanych do zilustrowania książki, a raczej będących jej ikonograficznym uzupełnieniem. Wbrew pozorom, i tutaj nie mam wrażenia, że ilustracje odbiegają od tekstu, są one bowiem jakby oddzielnym artykułem. Fotografie pozyskane zostały ze zbiorów Radosława i Czesława Franczaków, Leszka Rodziewicza, Rafała Sierchuły i Tomasza Kenara. Zdjęcia umieszczone są we wkładce i wydrukowane na kredowym papierze.

Dobrym zwyczajem jest też umieszczanie not o autorach, opatrzonych fotografiami na końcu ich artykułów. W orientowaniu się w treści pomagają również cenne dodatki: wykaz skrótów, indeks nazwisk i indeks geograficzny. IPN w Szczecinie trzyma się też przyjętej grafiki do całej serii wydawniczej z tego oddziału, co pozwala rozpoznać wydawcę od pierwszej chwili po charakterystycznej okładce. Prostota nie wykluczyła tu elegancji, mamy więc okładkę nowoczesną z punktowym lakierowaniem i wykorzystującą ilustracyjny ładunek z treści - dokument, zdjęcie, emblemat naramienny Brygady Świętokrzyskiej. Pomaga stylizowany papier i solidne szycie. Jakościowo jest to pozycja bez zarzutu, przynajmniej w mojej ocenie.

Książkę polecam ludziom, którzy chcieliby znaleźć coś, o czym mówi i pisze się dotychczas niewiele, a w schyłkowym okresie wojny było ważnym elementem próby zachowania jak największej samodzielności Polaków na alianckim dotychczas Zachodzie, w obliczu zajmowania kraju przez pozornie sprzymierzonych Sowietów. Próby ostatecznie nieudanej, ale wartej naszego wspomnienia.

Plus minus:
Na plus:
- temat rzadko poruszany
- wielość spojrzeń i szerszy kontekst
- cenna próba zgromadzenia wiedzy
- bardzo dobre wydanie edytorskie książki
Na minus:
- część powtarzających się w artykułach informacji
- spora rozbieżność zainteresowań autorów i redaktorów

Tytuł: Polskie Oddziały Wartownicze przy armii amerykańskiej w latach 1945-1989
Autorzy: Monika Mazanek-Wilczyńska, Paweł Skubisz, Henryk Walczak
Wydawca: IPN Szczecin
Data wydania: 2011
Okładka: twarda
ISBN/EAN: 978-83-61336-17-4
Liczba stron: 300
Cena: ok. 80,00 zł
Ocena recenzenta: 7.5/10