Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia – T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska (red.) - recenzja

Antologia Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia to zbiór osiemdziesięciu czterech esejów autorstwa wybitnych badaczy- zarówno polskich, jak i zagranicznych. Wśród autorów możemy znaleźć takie znane nazwiska jak: prof. Szewach Weiss, prof. Zygmunt Bauman, prof. Monika Adamczyk-Garbowska czy dr Anna Ziębińska-Witek.

Inspiracją do opublikowania tej pozycji była międzynarodowa konferencja naukowa zorganizowana przez Instytut Teorii Literatury, Teatru i Sztuk Audiowizualnych Uniwersytetu Łódzkiego w 2003 roku. Pierwsze wydanie antologii pojawiło się w 2009 roku, dwa lata później ukazało się wydanie drugie, które jest znacznie poszerzone. W międzyczasie opublikowano także angielskie tłumaczenie książki.

Jak informują we wstępie redaktorzy, publikacja

 „jest próbą zmierzenia się z nasilającą się obecnością problematyki Zagłady w polu historiografii, socjologii, teologii, psychiatrii i sztuki oraz w szeroko pojętym dyskursie publicznym: w mediach i krytycznych praktykach artystycznych śmiało wkraczających w przestrzenie miejskie, w komiksie i kinie popularnym.”

Trzeba zauważyć, że jest to próba niezwykle udana.

Antologia podzielona jest na dziewięć sekcji tematycznych: Obszary Zagłady, Litzmannstadt Ghetto, Dyskurs publiczny po Shoah, Wokół (nie)pamięci Zagłady, Punkty odniesienia, Doświadczenie pamięci, doświadczenie pustki, Pamięć poprzez sztukę , Literatura wobec Zagłady oraz Między dokumentem a fikcją. Każda z tych części stanowi miniaturową całość zogniskowaną wokół danego zagadnienia i poprzedzoną wstępem tematycznym.

Na szczególną uwagę zasługuje dział poświęcony w całości łódzkiemu gettu. Można w nim wyróżnić dwie tendencje tematyczne: skoncentrowanie uwagi autorów na analizie języka (w przemówieniach i dokumentach), środowiska literackiego oraz samych literatów, a także podjęcie problematyki przestrzeni oraz jej przemian. W swoim frapującym artykule Paweł Spodenkiewicz analizuje szczegółowo przemówienie Chaima Rumkowskiego – przewodniczącego w Litzmannstadt  Ghetto. Osoba Rumkowskiego od czasów II wojny światowej niezmiennie wzbudza ogromne kontrowersje. Przez jednych postrzegany jest jako zbawca, przez innych jako kolaborant. Rumkowski sam siebie postrzega jako wychowawcę i organizatora, który wierzy, że praca zdoła uratować Żydów i dlatego stara się, żeby getto jak najdłużej było uważane przez Niemców jako miejsce przynoszące wymierne korzyści. Najbardziej znane jest przemówienie, w którym prosi mieszkańców getta, żeby oddali mu swoje dzieci. Dzieci jako osoby niepracujące, a więc w rozumieniu przewodniczącego nieproduktywne miały zostać deportowane z getta. Spodenkiewicz pokazuje, jak Rumkowski używa eufemizmów i przemilczeń, by nie definiować jasno aktualnej sytuacji w getcie. Twierdzi jednak także, że czasami nieświadomy prawdziwych zamierzeń nazistów Rumkowski działał w dobrej wierze, co i tak obracało się przeciwko niemu. Portret przewodniczącego zostaje dopełniony przez analizę Moniki Polit, która przedstawia okoliczności powstania Kroniki Łódzkiego Getta i roli Chaima Rumkowskiego. Polit koncentruje swoją analizę na elementach języka propagandy w kronice i temu poświęcony jest w dużej mierze jej artykuł. Tematyką języka i literatury zajęła się także Małgorzata Kozieł, która swój esej poświęciła problematyce środowiska literackiego w getcie. Kozieł skrupulatnie analizuje sylwetki osób związanych z twórczością literacką oraz skomplikowane relacje między nimi zachodzące na tle toczącej się wojny. Ciekawym esejem jest także praca Grzegorza Gazdy śledząca ostatnie losy trzech sióstr Franza Kafki, z których dwie przebywały w Litzmanstadt Ghetto. Tematykę przestrzeni getta podjęli w swoich pracach Tomasz Majewski, Piotr Winskowski, Piotr Piluk czy Krystyna Wilkoszewska. Ich eseje w formie osobistych refleksji nad pejzażem dawnego łódzkiego getta i pamięci miasta są niezwykłym dopełnieniem tego działu.  Podobnie jak prace Agaty Siwiak i Joanny Podolskiej, które podjęły wyzwanie analizy transformacji przestrzeni, a co za tym idzie także transformacji pamięci o Żydach w Łodzi. Siwiak poświęca swój tekst izraelskiemu zespołowi Public Movement, który zaprezentował się w Łodzi na Festiwalu Dialogu Czterech Kultur w 2008 roku. Dwie akcje zorganizowane przez Public Movement dotyczyły antysemickich napisów, które w Łodzi ściśle wiążą się z rozgrywkami między kibicami piłkarskimi (Widzew vs. ŁKS).

Pamięć Shoah można z pewnością określić mianem publikacji monumentalnej i to nie tylko ze względu na obszerną objętość (ponad 1000 stron). Zebrane eseje dotykają tak wielu dziedzin życia, w których na różne sposoby przejawia się pamięć (bądź nie-pamięć) o Holokauście, że z pewnością każdy znajdzie coś interesującego dla siebie.

Niemniej publikacja ta nie jest lekturą łatwą i wymaga poświęcenia jej czasu. Jest to związane z formą esejów, z których większość stanowią artykuły stricte naukowe, rzeczowo i bez emocji odnoszące się do dyskursu o Zagładzie. Pamięć Shoah… nie wydaje się także książką dla osób nie znających dość dobrze zagadnień związanych z Holokaustem, osób wkraczających dopiero w tę tematykę. Istnieje niebezpieczeństwo, że tacy czytelnicy nie odkryją bogactwa tej, jakże wartościowej pozycji, gdyż zawarte w esejach konteksty i niuanse będą poza ich dotychczasową wiedzą. Z drugiej strony dla osób związanych zawodowo z badaniami nad Zagładą Pamięć Shoah… stanowi niemal lekturę obowiązkową.

Plus minus:
Na plus:
+ różnorodne tematycznie eseje, interdyscyplinarność podejścia
+ klarowny układ treści
+ twarda oprawa
+przystępna cena biorąc pod uwagę wartość merytoryczną i objętość książki
Na minus:
- brak biogramów autorów
- maniera pisania słowa Holokaust w pisowni angielskiej (Holocaust)

Tytuł: Pamięć Shoah. Kulturowe reprezentacje i praktyki upamiętnienia
Autor: T. Majewski, A. Zeidler-Janiszewska (redakcja)
Wydawca: Wydawnictwo Officyna
Rok wydania: 2011 (wydanie II poszerzone)
ISBN: 978-83-62409-11-2
Liczba stron: 1008
Cena: 50-55 zł
Ocena recenzenta: 8/10