„W przededniu. Żydzi w Europie przed Drugą Wojną Światową” – Bernard Wasserstein – recenzja

W Muzeum Żydowskim w Berlinie jest pewna specyficzna instalacja. W bardzo wysokim, surowym pomieszczeniu leży na ziemi pełno masek, wykonanych z czegoś na kształt metalu. Maski są grube i proste, otwory oznaczają miejsce na oczy, nos i powykrzywiane usta. Po instalacji można chodzić. W sali słychać wtedy ponure echo odbijające się od szarych betonowych ścian. Symbolizuje to społeczność żydowską, której już nie ma – zostało po niej tylko echo. Takim echem jest książka Bernarda Wassersteina.

Książka kompletna

W przededniu to wspaniała wyprawa w złożony świat europejskiej społeczności Żydów. Historia, która jest kompletna i dynamiczna. Oglądamy społeczności we Francji, Holandii, Grecji czy Rosji sowieckiej. Wyprawę zaczynamy zaraz po zakończeniu pierwszej wojny, a kończymy w sierpniu 1939 r. Przyglądamy się właściwie każdemu aspektowi życia Żydów – od polityki przez gospodarkę, nauczanie, ideologie, aż po religię. Książka z tego właśnie powodu jest niesamowita – otrzymujemy obraz o tyle kompletny, o ile to możliwe. Co jednak najważniejsze, pomimo tak ambitnego zadania, dzieło to nie jest powierzchowne.

Dzięki tej publikacji możemy lepiej zrozumieć Europę lat 30. Przykładowo pewne typowe kwestie społeczne, od których Żydzi czasem odstępowali (jak mała dzietność w rodzinach) lub to, jak szybko i świat tradycji odchodził w przeszłość z powodu procesów rozpoczętych już wcześniej. Z jednej strony widzimy, jak bardzo społeczność ta dzieliła się i kłóciła wewnętrznie, co było doskonałym pretekstem do powstawania wszelkich teorii spiskowych wszędzie wpływach i diabolicznych skłonnościach Żydów. Z drugiej strony obserwujemy poszukiwania odpowiedzi na pytania o tożsamość tego narodu i niepewność, gdzie je odnaleźć.

Dla nas, jako Polaków, książka ta powinna mieć szczególne znaczenie z innego powodu. Żydzi polscy byli grupą największą w Europie (i chyba najlepiej zorganizowaną). Wiedli ciekawe i bujne życie społeczne i kulturalne, a co za tym idzie wnosili dużo do samej polskości. Szkoda, że to właśnie w Polsce (Warszawie czy Łodzi) śladów po tych społecznościach ­ tak wielkich i wrośniętych w te miasta – nie ma zbyt wiele. W przededniu przypomina o nich, pokazuje że to istotny element naszej bogatej tradycji.

… ale niestety nie wolna od słabości

Wassersteinowi nie udało się uniknąć uchybień. Na pierwszy zarzut trudno o obiektywne dowody. Chodzi bowiem o styl autora, który jest ciężki, momentami męczący, a nawet nużący. Wiadomo, że to, co jednego nudzi, drugiego będzie zachwycać, dlatego podkreślę tylko, że jest to moje subiektywne zdanie. W natłoku prezentowanych informacji trudno się momentami odnaleźć.

Innymi, ale już poważniejszymi problemami, są pewne nadinterpretacje zjawisk. Przykładowo autor często doszukuje się antysemityzmu w różnego rodzaju wydarzeniach, przy czym nie ma na to jednoznacznych dowodów. Czasami dopowiada dalszą część historii i umieszcza ją w otoczeniu „zapewne„ lub „być może„. Dowiadujemy się więc, że jakiś atak miał ”zapewne” podłoże antysemickie. W tego typu książce nie można stosować podobnych dopowiedzeń bez silnych dowodów poza takim, że wpisuje się to w tezę stawianą przez autora. Rażą mnie takie zbyt daleko idące uogólnienia. Co ważne, Wesserstein w wielu miejscach uzasadnia swoje twierdzenia, dziwi więc dlaczego nie robi tego zawsze. Rozmywa to siłę przekazu.

Kolejnym błędem jest to, że opowieść o Żydach często pisana jest w oderwaniu od kontekstu. Przyznam że nie do końca to rozumiem, bo trzeba zauważyć, że często zdarza mu się go przywołać (np. niedożywienie Europejczyków było większe, poziom wykształcenia niższy etc.), niemniej często pozostaje wrażenie, że Żydzi byli bardziej szykanowani w pewnych aspektach. Wasserstein ma także skłonność do przytaczania w odpowiednim momencie jakiegoś szczególnie drastycznego przykładu.

Dość niefortunnym przykładem jest zestawienie obozów koncentracyjnych i miejsc odosobnienia, w których przetrzymywano Żydów. Możemy się dowiedzieć, że w latach 30. oprócz niemieckich KL-ów, jak Dachau, funkcjonował w Europie jeszcze tylko jeden podobny obóz, którym była polska Bereza Kartuska. Autor tym samym dobrze uzasadnia, że wbrew pozorom w tym czasie w takich KL-ach przetrzymywano niewielu więźniów, a Żydzi byli tylko ich pewną częścią. Wasserstein opisuje, że Bereza nie była obozem tworzonym specjalnie dla Żydów, niemniej mapka dołączona do tekstu jest według mnie nietrafna.

Trzeba nadmienić, że obraz Polski jest tutaj stosunkowo ponury – podkreśla się antysemityzm i złe chęci. Kiedy autor powołuje się na fakty, można to zrozumieć i próbować wyciągać wnioski. Pod tym względem nie jest to przyjemna książka, ponieważ zmusza do zastanowienia, ale w inny sposób niż np. książki Grossa. Osobiście wydaje się, że te jaśniejsze strony koegzystencji polsko-żydowskiej są słabo zarysowane. Takim przykładem jest rozwinięte, jak na warunki europejskie, szkolnictwo żydowskie, które Wasserstein umieścił w kontekście wielkiej przegranej i słabości. A szkoda, bo mam wrażenie że mimo wszystko środowisko żydowskie było w Polsce bardzo różnorodne. Rozumiem, że po wojnie musimy się z wielu błędów rozliczyć. Mamy do przełknięcia gorzką pigułkę, ale może jednak ta pigułka miała smak słodko-gorzki?

Ostatecznie uważam tę pozycję za wartościową. Z jednej strony mogłem ujrzeć koniec pewnej epoki, wyczuwalny na każdej stronie ciekawej książki. Poczuć, co znaczy to, że większa część kontynentu chciała zniszczyć kawałek swojej tożsamości, jaką byli Żydzi. Z drugiej strony pozycja Wessersteina pozostawia niedosyt przez niedociągnięcia i moim zdaniem zbyt daleko posunięte wnioski.

Na koniec kilka słów o wydaniu. Miękka okładka, książka klejona dość solidnie, przyzwoity druk, zdjęcia znakomicie uzupełniające treść pozycji. Polecam.

Plus minus:
Na plus:
+ szeroki zakres tematyki
+ bogactwo przykładów
+ szczegółowość i poruszanie wielu aspektów
+ krytycyzm względem tematu
Na minus:
– ciężki styl autora
– antysemityzm w miejscach, w których mogło go wcale nie być
– momentami utrata kontekstu opisywanych zjawisk

Tytuł: W przededniu. Żydzi w Europie przed Drugą Wojną Światową
Autor: Bernard Wasserstein
Wydanie: 2012
Wydawca: Magnum
ISBN: 978-83-89656-82-7
Stron: 528
Oprawa: miękka
Cena: ok. 55 zł
Ocena recenzenta: 7/10