„Lubieżne mniszki. Seks, czary, muzyka i intrygi we włoskich klasztorach” – C. A. Monson – recenzja (2)

Przeglądając książki w księgarni lub bibliotece, nietrudno nie zauważyć pozycji mającej w tytule seks, czary i klasztory oraz dwuznaczną ilustrację na okładce. Zaciekawiony czytelnik zaczyna się wówczas zastanawiać nad jej zawartością, po czym bierze ją do ręki i przegląda. Z informacji od wydawcy na okładce dowiaduje się, że „publikacja przedstawia autentyczne wydarzenia, jakie w atmosferze skandalu wstrząsnęły włoskimi miastami w XVI wieku lub też wręcz przeciwnie – zostały ukryte w kościelnych archiwach”. Brzmi zachęcająco, nieprawdaż? Spróbujmy zatem sprawdzić, jak jest naprawdę.

Autor

Autorem książki jest Craig A. Monson, profesor muzykologii na Uniwersytecie Waszyngtona w St. Louis. Jego zainteresowania koncentrują się wokół muzyki okresu angielskiego renesansu, czasów królowej Elżbiety i króla Jakuba (m. in. twórczością Williama Byrda), muzyki klasztornej we Włoszech, a także klawiszowej muzyki barokowej1. Jest on autorem wielu książek, artykułów i wydawnictw źródłowych dotyczących wspomnianej wyżej tematyki2.

W 1986 roku Monson w zbiorach Museo Bardini we Florencji natknął się na renesansowy manuskrypt z nutami. Miał on stać się podstawą do napisania artykułu naukowego z muzykologii. Znajdujące się w nim informacje skłoniły jednak autora do poszukiwań w zupełnie innym kierunku, częściowo tylko związanym z nutami. Taki był początek serii kwerend, które autor podjął we włoskich instytucjach naukowych (m. in. Archiwum Generalnym Archidiecezji Bolońskiej – Archivio Generale Arcivescovile Di Bologna, Archiwum Miejskim w Bolonii – Archivio Di Stato Di Bologna, Archiwum Miejskim w Imola – Archivio Di Stato Di Imola, Tajnym Archiwum Watykańskim – Archivio Segreto Vaticano i wielu innych).

Tytuł i okładka

Oryginalny tytuł brzmi: Nuns Behaving Badly. Tales of Music, Magic, Art, and Arson in the Convents of Italy (Źle zachowujące się mniszki. Opowieści o muzyce, magii, sztuce i podpaleniu w klasztorach Włoch)3. Nie trudno zauważyć, że różni się on trochę od polskiej wersji. Wydawca postanowił wzbogacić tytuł o krzykliwe elementy, aby w ten sposób przyciągnąć potencjalnego klienta – tj. czytelnika – do zakupu i lektury książki. Szukający w pracy wątków związanych z tytułowym seksem wśród lubieżnych zakonnic będzie mocno zawiedziony. W książce opisany został tylko jeden przypadek mniszki zakochanej w innej zakonnicy, który stał się dla autora podstawą do weryfikacji stereotypów o lubieżnych mniszkach.

Wydawnictwo Sekret przesadziło również z okładką, na której możemy zobaczyć obraz, wyglądający na współczesny opisywanym wydarzeniom, przedstawiający obmacującego zakonnicę mnicha. Jak można się już domyślić, w oryginalnym wydaniu nie ma takiej ilustracji. Zamiast niej widzimy klęczącą mniszkę, a za nią dwie kuszące ją postacie, z których jedna symbolizuje magię, natomiast druga muzykę4. Sam autor informuje czytelnika, że związki pomiędzy duchownymi mężczyznami i kobietami żyjącymi w celibacie „koncentrowały się na mniej lubieżnych zażyłościach niźli te, jakie mogłyby się rozgrywać w łóżku” (s. 235-236). Tym samym zarówno polski tytuł, jak i okładka nie przystają do treści zawartej książce, więcej, przeczą jej, wprowadzając czytelnika w błąd.

Wydanie

Książka wydana została w miękkiej okładce. Całość sklejono w taki sposób, że po dłuższym użytkowaniu zaczyna się rozpadać (może dotyczy to tylko mojego egzemplarza?). Papier, na którym wydrukowano Lubieżne mniszki, jest słabej jakości. Tekst i ilustracje prześwitują z drugiej strony kartki, co jest trochę irytujące podczas lektury. Ogólnie, wydanie jest słabe.

Struktura i treść

Książka składa się z pięciu rozdziałów, wstępu (Prolog) i zakończenia (Epilog). Dodatkowo znaleźć tam można także podziękowania, wykaz skrótów, listę osób występujących w pracy (Dramatis personae) wraz z krótką informacją o nich, bibliografię oraz spis ilustracji. Minusem jest brak indeksów (osobowego i geograficznego), które pozwoliłyby na szybkie wyszukanie interesujących nas osób lub miejscowości. Nie wiadomo, dlaczego zamieszczono jedynie częściową bibliografię, gdzie brak wielu opracowań wymienionych w przypisach oraz wszystkich archiwaliów. Znacznie utrudnia to weryfikację faktów podawanych przez autora.

W Prologu Monson opisuje swoje archiwalno-biblioteczne perypetie, stanowiące ciekawą lekturę. Autor przedstawia bowiem zawiłe niuanse panujące we włoskich instytucjach naukowych, przede wszystkim w Tajnym Archiwum Watykańskim. Następnie przechodzi do zapoznania czytelnika z wieloma aspektami życia zakonnego we Włoszech okresu nowożytnego, aby przygotować go na historyjki, które są sednem książki. Dzięki temu każdy dowiaduje się wiele o architekturze zakonnej, procedurze wstąpienia w jej mury, panującej w środku hierarchii, śpiewaniu, pracy, modlitwie i innych zajęciach zakonnic.

Po takim wstępie autor przystępuje do zaprezentowania wybranych przez siebie opowieści. Pierwsza z nich dotyczy wydarzeń rozgrywających się w klasztorze San Lorenzo w Bolonii pod koniec XVI wieku, znanym z muzykalnie uzdolnionych mniszek (Niebezpieczne zauroczenia: co odkrył inkwizytor). Podejrzane zachowanie tamtejszych regularnych kanoniczek laterańskich doprowadziło do wizyty maestra Elisea Capisa da Venezia, głównego inkwizytora Świętego Oficjum w Bolonii, który miał przeprowadzić w murach klasztoru dochodzenie. W jego trakcie okazało się, że pobożne mniszki poza namiętnym muzykowaniem i śpiewaniem kreśliły na podłodze magiczne kręgi, wypowiadały zaklęcia i przyzywały diabła. A wszystko po to, aby dowiedzieć się czegoś na temat zaginionego instrumentu muzycznego. Przy okazji wyszły na jaw romanse zakonnic w parlatorium (miejscu spotkań z osobami z zewnątrz) i związane z tym rytuały, talizmany oraz uroki rzucane na mężczyzn odwiedzających klasztor. Monson opisuje ze szczegółami cały przebieg procesu.

Czytelnik zostaje zapoznany również z treścią przesłuchań, dzięki czemu można dowiedzieć się, o co pytała, i jakie odpowiedzi otrzymywała, inkwizycja. Ostatecznie, poważnie wyglądające dochodzenie nie zakończyło się na stosie, jak można byłoby się tego spodziewać, ale na bardzo polubownym załatwieniu sprawy. Powiązania rodzinne sióstr sprawiły, że inkwizycja zadowoliła się jedynie oczyszczającą przysięgą mniszek, złożoną w klasztornym zaciszu. Ucierpiała na tym za to muzyka, którą uznano za winną wszystkiego i parę lat później ograniczono znacznie jej rolę.

W drugiej opowieści Monson przedstawił historię zakonnic z Reggio Calabria, na dole włoskiego buta (Stare panny, jedwabniki i ucieczka podpalaczek). Tamtejsze siostry z klasztoru San Nicole di Strozzi, które nie mogły żyć zza zakonnymi murami i spaliły w 1673 roku własny budynek zakonny. Wyczyn ten wywołał oburzenie Mattea di Gennara, arcybiskupa Reggia Calabria, który napisał na kobiety skargę do Świętej Kongregacji Biskupów i Zakonników w Rzymie. Autor, nie mógł się nadziwić temu, co uczyniły zakonnice. Opisuje on ze szczegółami dochodzenie w tej sprawie i wynikający z tego spór arcybiskupa z całą okolicą. Śledząc przedstawiane przez Monsona wydarzenia, czytelnik zapoznaje się z realiami panującymi na południu Włoch.

W kolejnej opowieści Monson przenosi nas z powrotem do Bolonii (Pułapki patronatu: hojność i zazdrość). Tu dowiadujemy się, jak wyglądała hojność i zazdrość w żeńskim zakonie Santa Maria Nuova. Autor przedstawia działalność dwóch sióstr z domu Malvezzich: donny Marii Vinciguerry Malvezzi oraz Marii Vittorii Felice, które odcisnęły wyraźne piętno w dziejach Santa Maria Nuova, odbudowując, dekorując i upiększając klasztor. Opis ten stanowi przykład hojności rodziny Malvezzich, który okazał się brzemienny w skutki. Albowiem nieco późnej jedna z nich podarła z zazdrości paliolę (łac. pallium), czyli szatę liturgiczną, wyhaftowaną przez inną zakonnicę i wystawioną na balustradzie przed Najświętszym Sakramentem w klasztornej kaplicy.

W czwartej opowieści autor przedstawia historię dwóch zakonnic z klasztoru Santa Maria degli Angela w Pawii, które w pewien deszczowy dzień 1651 roku uciekły razem z tego miejsca odosobnienia (Wymykające się przez szczeliny: dziurawe mury klasztoru). Jak wykazało późniejsze dochodzenie były to mniszki, Angela Aurelia i Giovanni Balcona. Powodem ucieczki było uczucie, jakim pierwsza darzyła drugą. Monson cytuje ciekawsze wątki śledztwa, co powoduje, że historyjkę czyta się z wypiekami na twarzy. Liczących na tytułowy seks należy jednak od razu poinformować, że nie znajdą tam lubieżności. Autor korzystając z okazji, walczy ze stereotypowymi wyobrażeniami na temat związków panujących za klasztorną furtą.

Podobne wątki występują w ostatniej części, w której Monson opowiada historię zakonnicy wymykającej się do opery (Noc w operze: podróże i przejścia Cristiny Cavazzy). Rzecz dzieje się w XVIII-wiecznej Bolonii, przeżywającej rozkwit kulturalny. W pewną czerwcową noc 1708 roku główna bohaterka opowieści, Christina Cavazza, mniszka z klasztoru Santa Cristina Della Fondazza, została przyłapana na gorącym uczynku, gdy w przebraniu opata wracała do klasztoru. Od tego momentu na światło dzienne wychodzą dalsze szczegóły. Śledztwo wykazuje na przykład, kto dostarczył siostrze strój opata i od jak dawna trwał ten proceder.

Na końcu autor zamieścił Epilog, będący nie tyle podsumowaniem, ile próbą nawiązania do współczesnych kościelnych skandali, wypływających co jakiś czas na światło dzienne. Poza nim znaleźć tam możemy bibliografię i spis ilustracji.

Ocena

Książkę Craiga Monsona czyta się dobrze. To zasługa zarówno ciekawej tematyki, jak i przystępnego języka autora. Obraz psuje brak porównań opisywanych wydarzeń do sytuacji w innych klasztorach na terenie Włoch czy też innych regionów. W efekcie czytelnik nie wie, czy ma do czynienia z przypadkami odosobnionymi, czy może z normą o negatywnym charakterze, zwalczaną przez hierarchię kościelną.

Zaglądnąwszy na polskie podwórko, widzimy, że niektóre z „naszych” sióstr również nie były święte. Tak jak we Włoszech, miały zbytnie zamiłowanie do muzyki, kłóciły się ze sobą, opuszczały mury zakonne bez pozwolenia i miały problem ze skromnością. Dochodziło do kuszenia zakonnic przez szatana i związanych z tym egzorcyzmów, zorganizowanych ucieczek, przechodzenia na luteranizm, sporów z ich rodzinami i całą okolicą, a także grania w karty5. Małgorzata Borkowska opisuje przypadek Ludwiki Essenówny, benedyktynki z Chełmna, która w 1761 roku uciekła z klasztoru dzięki pomocy carskiego generała: „Panna wyszła przez okno celi po drabinie, przystawionej przez żołnierzy, i przebrawszy się szybko w suknie, pojechała prosto do Elbląga”6. Maria Bogucka pisze zaś, że, wbrew pozorom, klasztor nie jawi się w kronikach jako miejsce spokojne. Krążą tu plotki, pisane są donosy, zawiązują się intrygi wychodzące także na zewnątrz7. Jak widać, polskie zakonnice nie różniły się zbytnio od ich włoskich towarzyszek.

Brak odniesień w tekście ratują czasami przypisy, w których znaleźć możemy potrzebne informacje, wraz z literaturą – ale jest tego w książce Monsona stanowczo za mało. Dodatkowym minusem jest umieszczenie przypisów na końcu każdego z rozdziałów, co znacznie utrudnia śledzenie jednocześnie tekstu i przypisów.

Podsumowując, Lubieżne mniszki są ciekawą i wciągającą lekturą. Jest to praca popularnonaukowa, przypominająca na pierwszy rzut oka zbiór reportaży, który jest bardzo dobrze udokumentowany. Dlatego można ją śmiało polecić każdemu zainteresowanemu powyższą tematyką. Niestety, czytelnik szukający informacji na temat specyficznych zachowań włoskich zakonnic będzie zawiedziony.

Plus minus:
Na plus:
+ interesująca tematyka
+ poziom merytoryczny książki
+ układ pracy
+ język autora
Na minus:
– tytuł wprowadzający w błąd
– brak porównań opisywanych wydarzeń do sytuacji w innych klasztorach na terenie Włoch czy też innych regionów
– przypisy na końcu każdego rozdziału
– niepełna bibliografia (brak części opracowań i całkowity brak archiwaliów)
– brak indeksów

Tytuł: Lubieżne mniszki. Seks, czary, muzyka i intrygi we włoskich klasztorach
Tytuł oryginału: Nuns Behaving Badly. Tales of Music, Magic, Art, and Arson in the Convents of Italy
Autor: Craig A. Monson
Tłumacz: Dorota Strukowska
Wydawnictwo: Sekret
Rok wydania: 2011
Format: 145 x 205 mm
ISBN: 9788311121560
Stron: 296
Oprawa: miękka
Cena: ok. 30 zł
Ocena recenzenta: 6/10

1. http://music.wustl.edu/people/monson (data dostępu: 4 IX 2012). [↩]
2. http://artsci.wustl.edu/~camonson/ (data dostępu: 4 IX 2012). [↩]
3. W informacji zamieszczonej w samej książce jest literówka, zamiast „Convents„ jest ”Convent”, s. 4. [↩]
4. http://artsci.wustl.edu/~camonson/, data dostępu (data dostępu: 4.IX.2012). [↩]
5. Autobiografia mistyczna M. Teresy od Jezusa karm. bosej (Anny Marii Marchockiej 1603-1652), wyd. K. Górski, Poznań 1939, passim; M. Borkowska, Życie codzienne polskich klasztorów żeńskich w XVII-XVIII wieku, Warszawa 1996, s. passim; R. Witkowski, Wizytacje klasztoru Cysterek w Owińskach z lat 1591-1619, [w:] Anctimoniales. Zakony żeńskie w Polsce i Europie Środkowej (do przełomu XVIII i XIX wikeu), pod red. A. Radzimińskiego, D. Karczewskiego, Z. Zyglewskiego, Bydgoszcz-Toruń 2010, s. 134-136; M. Bogucka, Kilka uwag na temat świata mentalnego zakonnicy w XVII-XVIII wieku na podstawie kronik benedyktynek poznańskich, [w:] Anctimoniales…, s. 385-393; S. Kościelak, Brygidki w protestanckim Gdańsku. Spór o Siedlce w XVI-XVII wieku, [w:] Anctimoniales…, s. 299-320. [↩]
6. M. Borkowska, op. cit., s. 80. [↩]
7. M. Bogucka, op. cit., s. 387. [↩]