„Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej” – W. Pawlak, M. Piskała (red.) – recenzja

Epoka staropolska kojarzy nam się najczęściej z okresem wojen. W głównej mierze związane jest to z książkami Henryka Sienkiewicza, które ukształtowały nasze pojęcie o Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Motywem przewodnim „Trylogii” są zmagania Sarmatów z Kozakami, Tatarami, Szwedami, a w końcu z Turkami. Nie może zatem dziwić zainteresowanie badaczy aspektem militarnym w okresie tak barwnie opisywanym przez Sienkiewicza.

Inspiracją do powstania omawianego tutaj zbioru artykułów nie była jednak epoka staropolska. Stała się nią sześćsetna rocznica bitwy pod Grunwaldem, starcia, które literacko przedstawił Henryk Sienkiewicz. Z lektury Słowa wstępnego recenzowanej publikacji dowiadujemy się, że publikacja powstała „z inicjatywy badaczy literatury staropolskiej skupionych wokół Pracowni Literatury Renesansu i Baroku w Instytucie Badań Literackich PAN oraz Katedry Literatury Staropolskiej KUL w związku z przypadającym w roku 2010 jubileuszem grunwaldzkim i pomyślany został jako skromny wkład środowiska naukowego «staropolan» w obchody sześćsetnej rocznicy zwycięstwa nad Zakonem Krzyżackim1”. Szukając dodatkowych informacji na temat wspomnianej inicjatywy, natrafiamy na ślad konferencji, która odbyła się 6-8 maja 2010 roku w Domu Pracy Twórczej KUL w Kazimierzu Dolnym2. Jej tytuł, tematyka, a także prelegenci i tytuły ich wystąpień nie pozostawiają złudzeń, iż to właśnie sesja z cyklu „Kolokwia staropolskie” była podstawą do wydania omawianego zbioru tekstów. Nie wiadomo, dlaczego autor Słowa wstępnego pominął tę, skądinąd ciekawą, informację?

Wojny, bitwy i potyczki są 30 tomem serii zatytułowanej „Studia Staropolskie. Series nova„. Interesujący nas tom wydany został przez Instytut Badań Literackich PAN przy współpracy ze Stowarzyszeniem ”Pro Cultura Litteraria3”. Jego redaktorami są Wiesław Pawlak z KUL i Magdalena Piskała, reprezentująca wydawców. Autorzy, będący znawcami dawnego piśmiennictwa, reprezentują różne ośrodki naukowe (Olsztyn, Wrocław, Opole, Szczecin, Poznań, Lublin, Gdańsk, Łódź, Warszawa, Rzeszów, Katowice).

Jak przystało na pracę naukową, Wojny, bitwy i potyczki zostały zrecenzowane (recenzenci: prof. dr hab. Adam Karpiński i dr hab. Joanna Partyka) oraz opatrzone indeksem. Szkoda tylko, że skończyło się na indeksie nazwisk. W książce, mającej prawie 400 stron, odczuwa się brak indeksu nazw geograficznych, który pomógłby w szybkim wyszukiwaniu potrzebnych informacji.

Struktura i treść

Pracę otwiera Słowo wstępne, którego autor pokrótce omówił wszystkie artykuły zawarte w książce. Trudno powiedzieć, czy wyszło ono spod ręki redaktorów, czy recenzentów, bo nie zostało wyraźnie zaznaczone.

Następnie mamy 28 tekstów:

1. Krystyna Stasiewicz, Przypomnienie staropolskiej poezji o wiktorii grunwaldzkiej, „by tak wspaniały czyn [...] nie zginął w mrokach głuchego milczenia [...]”
2. Ludwika Ślękowa, „Krajobraz po bitwie”. Metaforyzacje pobojowiska w dawnej poezji
3. Mirosław Lenart, Czy Jagiełło płakał pod Grunwaldem?
4. Agnieszka Borysowska, Grunwald w „Lechiadzie” Alberta Ineza
5. Justyna Dąbkowska-Kujsko, Wojna w świetle pism Erazma z Rotterdamu i w polskiej adaptacji „Querela pacis...” Stanisława Łaskiego
6. Jan Ptak, Obraz żołnierskiej niedoli w staropolskiej poezji
7. Dariusz Śnieżko, Bielscy – bataliści (Obertyn 1531)
8. Kwiryna Ziemba, Wojny z Moskwą w twórczości Jana Kochanowskiego
9, Sławomir Baczewski, O wolność szlachty. Ideowe konteksty wypowiedzi literackich związanych z bitwą pod Byczyną
10. Tomasz Ślęczka, Pod Pskowem i Smoleńskiem – staropolskie relacje o oblężeniach moskiewskich twierdz (pamiętniki, diariusze, commentarii)
11. Michał Kuran, Relacje o klęsce cecorskiej – konwencje literackie i spory ideowe
12. Paulina Buchwald-Pelcowa, „Imiona wasze wiek wiekowi podawać będzie...”. Kilka kartek z dziejów sławy wojny chocimskiej 1621 roku
13. Paweł Pietrzyk, Nadzieje, niepokoje i tryumfy wojenne w poezji Kaspra Miaskowskiego
14. Krzysztof Fordoński, Przedmurze chrześcijaństwa widziane z Albionu. Tematyka wojenna w angielskich przekładach, naśladownictwach i parafrazach ód Macieja Kazimierza Sarbiewskiego
15. Anna Nowicka-Struska, Czekając na Chmielnickiego... Lublin w tekstach czasów wojen kozackich
16. Wiesław Pawlak, Jakub Susza – zapomniany świadek i historiograf bitwy pod Beresteczkiem
17. Jerzy Kroczak, Sołocha i Duńcowa siostra – kozackie wiedźmy na wojnie. Od relacji z bitwy do poematu epickiego
18. Renata Ryba, Wyzwalanie z jasyru jako przedmiot rozważań w epice drugiej połowy XVI i XVII wieku (Wybrane zagadnienia)
19. Marek Prejs, Obraz wojny północnej w poezji pierwszej połowy XVIII wieku
20. Grzegorz Trościński, Literackie echa pojedynków Adama Tarły z Kazimierzem Poniatowskim
21. Jacek Sokolski, Paradoxographia heroicomica. Garść uwag o „Spitamegeranomachii” Jana Achacego Kmity
22. Radosław Rusnak, „Virgo contra virum„. Kategoria płci w ”Pentesilei” Szymona Szymonowica
23. Edyta Dworak, „Orland szalony” jako poemat batalistyczny
24. Iwona Maciejewska, Między Wenerą a Marsem. Wojny, bitwy, pojedynki w świecie barokowych romansów
25. Magdalena Piskała, Arma salutis, czyli o właściwym przeznaczeniu herbowego oręża w heraldycznym dziele Szymona Okolskiego
26. Maria Barłowska, Głosy zwycięzców i nieprzyjacielskie chorągwie – oratorski fragment rycerskiej tradycji
27. Małgorzata Trębska, „Odważna Judyt„ i mężna ”w Bogu Amazonka”, czyli o walce duchownej w staropolskich oracjach obłóczynowych
28. Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, „Wojna duchowna„ w polskim przekładzie alegorii Johna Bunyana ”The Pilgrim’s Progress”

Po tytułach artykułów widać, że spektrum omówionych tematów jest ogromne. Znaleźć możemy tutaj wiele tekstów odnoszących się do powstania Chmielnickiego, walk z Imperium Otomańskim, Tatarami, Mołdawią, Szwecją oraz Moskwą. Nie zabrakło również motywów grunwaldzkich, będących, jak pamiętamy, inspiracją dla całego tomu.

Autorzy w swoich artykułach postanowili poszukać elementów batalistycznych w różnorakiej literaturze. W efekcie czytamy o polach bitewnych, pojedynkach, herbach, romansach, a nawet o, zdawałoby się pozbawionych tej tematyki, oracjach obłóczynowych. Dowiadujemy się o ciemnych stronach zawodu żołnierskiego, wyzwalaniu brańców z jasyru turecko-tatarskiego, udziale kobiet w wojnie trojańskiej oraz krwawych zmaganiach Pigmejów z żurawiami ukazanych w nowożytnej literaturze.

Po 28 tekstach mamy wykaz skrótów (Indeks skrótów), indeks nazwisk oraz spis prac, które się ukazały w serii „Studia Staropolskie. Series Nova”.

Ocena

Cały zbiór prezentuje się bardzo dobrze. W przypisach umieszczonych na dole stron można zapoznać się z ogromem materiału, na jakim autorzy oparli swoje wnikliwe analizy. Znaleźć tam możemy liczne opracowania naukowe, wydawnictwa źródłowe, starodruki, a nawet rękopisy. Dzięki temu zamieszczone w książce artykuły prezentują wysoki poziom. Trudno doszukać się ich słabszych stron.

Z lektury artykułów dowiadujemy się wielu interesujących kwestii na temat „bojowania” w kulturze staropolskiej. Z bogatego zbioru 28 tekstów skorzystają zarówno historycy literatury, jak i historycy wojskowi. Szczególnie ci ostatni mogą natrafić w Wojnach, bitwach i potyczkach na mnóstwo informacji, a przede wszystkim będą mogli spojrzeć na działania wojenne z zupełnie innej perspektywy, co może tylko wyjść im na dobre.

Książka, pomimo klejenia i miękkiej okładki, wytrzymała trudy czytania. Późniejsze jej otwieranie w celu sprawdzenia lub wynotowania czegoś nie wpłynęło znacząco na stan zachowania, co dobrze świadczy o jakości wykonania. Pozwala to mieć nadzieję na długie użytkowanie książki przez czytelnika.

Strona edytorska Wojen, bitew i potyczek również prezentuje się bardzo dobrze. Układ treści na stronie jest przyjemny dla oka, co przekłada się na lekturę książki. Występujące licznie cytaty z obcych języków, głównie z łaciny, zostały przetłumaczone, pozwalając czytelnikowi na zapoznanie się z materiałem źródłowym. Pewnym minusem może być naukowy styl niektórych tekstów, który będzie stanowił problem dla wielu nieobytych z nim czytelników.

Zakończenie

Książkę można śmiało polecić każdemu, kto interesuje się epoką staropolską. Powinna ona szczególnie przypaść do gustu pasjonatom dawnej wojskowości, która jest głównym tematem poruszanym przez autorów. Może nie znajdą w niej dokładnych opisów działań wojennych, wraz z pełnym ordre de bataille walczących stron, ale będą mogli spojrzeć na wojnę z zupełnie innej strony, co powinno im się spodobać.

Plus minus:
Na plus:
+ interesująca tematyka
+ poziom merytoryczny książki
+ indeks nazwisk
Na minus:
- brak indeksu nazw geograficznych

Tytuł: Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej
Redakcja: Wiesław Pawlak i Magdalena Piskała
Wydawnictwo: Stowarzyszenie „Pro Cultura Litteraria” i Instytut Badań Literackich PAN
Rok wydania: 2011
Format: 165 x 238 mm
ISBN: 978-83-61757-19-1
Stron: 420
Oprawa: miękka
Cena: ok. 40 zł
Ocena recenzenta: 9/10

1. Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej, red.W. Pawlak, M. Piskała, Warszawa 2011, s. 7. [↩]
2. http://www.kul.pl/wojny-bitwy-i-potyczki-w-kulturze-staropolskiej,art_23169.html (dzień 4.III.2013). [↩]
3. http://wydawnictwo.ibl.waw.pl/serie-wydawnicze/studia-staropolskie.-series-nova (dzień 4.III.2013). [↩]