„Zofia Holszańska. Studium o dworze i roli królowej w późnośredniowiecznej Polsce” – B. Czwojdrak – recenzja

W ostatnich latach bardzo popularne stały się badania nad dworami polskich królowych, zwłaszcza w XIV i XV wieku. Nie poprzestając na tym, trwa dyskusja nad rolą polityczną i wpływem na kształtowanie się polityki zagranicznej kobiet, stojących przy boku monarchy. Z tego nurtu nie wyłamuje się rozprawa dr Bożeny Czwojdrak o ostatniej żonie Władysława Jagiełły. 

W polskiej historiografii brakowało publikacji, która spełniałaby wymogi współczesnej nauki1 i chyba tę lukę chciała wypełnić B. Czwojdrak, decydując się na przygotowanie książki Zofia Holszańska. Studium o dworze i roli królowej w późnośredniowiecznej Polsce. Książka ukazała się w 2012 roku nakładem wydawnictwa DiG.

Struktura wewnętrzna książki została bardzo skrupulatnie przemyślana przez Autorkę, ponieważ próbuje poruszyć wszystkie aspekty badań nad społeczeństwem i elitą możnowładztwa schyłku wieków średnich2. Autorka zaproponowała podział książki na trzy części. Pierwsza, składająca się z sześciu rozdziałów, odnosi się bezpośrednio do Zofii Holszańskiej i jej szeroko rozumianej działalności publiczno-prawnej przy boku Władysława Jagiełły,później Władysława Warneńczyka i na końcu Kazimierza Jagiellończyka. Z kolei druga część składa się z biogramów „poszczególnych osób z otoczenia i dworu królowej Zofii3”. Trzecia i ostatnia część rozprawy to Aneksy. Jak autorka zaznaczyła we wstępie, w tej publikacji: „przygotowując monografię królowej Zofii, pierwotnie chciałam skupić się tyko na jej dworze i otoczeniu. […] W trakcie badań zdecydowałam jednak o rozszerzeniu pracy także o kwestie polityczne, gospodarcze oraz fundacje królowej4”.

Część I

Jak wspomniano wyżej, pierwsza część pracy składa się z sześciu rozdziałów, które należałoby zwięźle zaprezentować i omówić.

Rozdział I został zatytułowany U boku Władysława Jagiełły, czyli porusza lata od 1422 tj. ślubu Zofii z Jagiełłą, aż do śmierci starego Litwina w 1434 r. Na początku rozdziału uczona przedstawiła wszystkie informacje, które udało się wypracować polskiej historiografii, próbując ustalić pochodzenie przyszłej królowej; Autorka poza te informacje nie wyszła, a jedynie dokonała podsumowania stanu badań. Dziwi trochę postawa uczonej, gdy próbuje zająć stanowisko w kwestii sporu historiografii o dacie narodzin Jagiełły. B. Czwojdrak zalicza się do grona badaczy, którzy przesuwają datę urodzin Władysława Jagiełły po roku 13605, a uczona swoje stanowisko uzasadniła twierdząc: „w 1422 roku Jagiełło miałby około 60 lat, co czyni wiarygodniejszymi zarówno narodziny trzech jego synów, jak i aktywne życie. Niemniej jednak władca był dużo starszy od Sonki6”. Z takim stanowiskiem trudno nawet polemizować, ponieważ opiera się na luźnej sugestii autorki. Podobnie dyskusyjne są – dla mnie – hipotezy na temat przyczyn ślubu Władysława Jagiełły z Zofią7. Można odnieść podobne wrażenie po lekturze B. Czwojdrak na temat rotacji stanowisk kościelnych w 1422-1423, Autorka przypisała znaczącą rolę w wyniesieniu Stanisława Ciołka na podkanclerstwo młodziutkiej Zofii (koronowanej dopiero 1424). Z innymi stwierdzeniami zawartymi w tym rozdziale można się w zasadzie zgodzić, a raczej: Autorka argumentuje swoje stanowisko bardzo rzeczowo.

Rozdział II został zatytułowany przez autorkę Od elekcji do elekcji – starania królowej Zofii o koronę dla synów, w którym przeanalizowała sytuację kraju i stanowisko Zofii w latach 1434, czyli po śmierci Jagiełły, aż do elekcji na króla Polski wielkiego księcia litewskiego Kazimierza w 1447 roku. Szczegółowo przedstawiono wpływ Zofii na syna (który raczej nie był zbyt duży) i obronę interesów, najpierw nieobecnego w kraju Władysława, a później targującego się z możnowładztwem Kazimierza Jagiellończyka.

Rozdział III, czyli Królowa Zofia Holszańska in theatrum politicum prezentuje ostatnie lata życia Zofii przy boku swojego syna, jej zachowanie, podróże, działalność dyplomatyczną i udział w większości ważniejszych zjazdów elity państwa. Zofia zaczęła usuwać się w cień wielkiej polityki po ślubie Kazimierza Jagiellończyka z Elżbietą Rakuszanką (córka Władysława Pogrobowca), który odbył się 10 lutego 1454 r. B. Czwojdrak bardzo skrupulatnie prześledziła podróże królowej i charakter wizyt w stolicy, a także – co chyba ważniejsze – na czym swoją uwagę skupiła Zofia w ostatnich siedmiu latach żywota.

Ostatnie trzy rozdziały są próbą prześledzenia działalności gospodarczej, fundacyjnej i otoczenia dworskiego królowej Zofii. Właśnie w rozdziale Dobra oprawne królowej Zofii można znaleźć rozważania na temat uposażenia, jakie otrzymała królowa od małżonka. Uczona przedstawiła powierzchownie działalność Zofii w swoich dobrach, a także, w których dobrach Zofia przebywała najczęściej – dzięki temu ustaliła, które ziemie upodobała sobie królowa. Jako uzupełnienie badań Autorka załączyła spis starostów w dobrach oprawnych w aneksach do tej rozprawy. W następnym rozdziale Fundacje królowej Zofii uczona prześledziła uposażenie kaplicy pod wezwaniem św. Trójcy, Wniebowzięcia NMP i św. Zofii w katedrze krakowskiej, a także – co chyba nawet ciekawsze – przedstawiła Biblię królowej Zofii8, której karta tytułowa jest motywem przewodnim okładki tej publikacji9). Ostatni rozdział porusza kwestię dworu Zofii, czyli najważniejszych urzędników z otoczenia królowej. Wyniki badań nad składem dworu Zofii zostały przedstawione również jako spis urzędników, który można znaleźć w aneksach.

Część II 

Część druga tej rozprawy jest zbiorem biogramów najważniejszych osób z otoczenia Zofii. Autorka tłumaczy, że „biogramy, zamieszczone poniżej, zamykają się zatem tylko w kręgu osób, których przynależność dworska lub pobyt w otoczeniu królowej nie ulega najmniejszych wątpliwości10”. Łącznie, Bożena Czwojdrak sporządziła 120 biogramów, które mogą okazać się przydatne do dalszych badań i poszukiwań.

Część III

Ostatnią częścią rozprawy B. Czwojdrak są aneksy, które uzupełniają wcześniej przedstawione przez uczoną wyniki badań i naukowych dociekań. Itinerarium królowej Zofii w dużej mierze zostało oparte na podstawie badań Grażyny Rutkowskiej, a jedynie w kilku miejscach B. Czwojdrak je uzupełnia lub koryguje. O pozostałych aneksach wspomniano już wyżej.

Książka została solidnie wydana w twardej oprawie, a zastrzeżenia można mieć – i to poważne – względem jakości załączonych do tego wydania fotografii. Jednocześnie należy zauważyć, że nie wnosi ona wiele do naszej wiedzy o Zofii Holszańskiej i jej działalności politycznej. Można uznać tę rozprawę za próbę podsumowania stanu badań. Jednocześnie dodam, że nie zgadzam się z licznymi wnioskami uczonej zawartymi w tej pracy. Niemniej uważam, że publikacja jest warta polecenia każdemu dociekliwemu czytelnikowi bez względu na wiek i wykształcenie. Aczkolwiek obszerny aparat krytyczny może skutecznie zniechęcić słabo zaprawionego czytelnika – a takich coraz więcej. 

Plus minus:
Na plus:
+ podsumowanie poglądów histografii
+ przystępna cena
+ klarowny i nienużący tok narracji (chociaż przedstawienie problematyki pod względem itinerarium trochę dziwne)
Na minus:
- czasem luźne domysły autorki oderwane od podstawy źródłowej
- jakość załączonych fotografii

Tytuł: Zofia Holszańska. Studium o dworze i roli królowej w późnośredniowiecznej Polsce
Autor: Bożena Czwojdrak
Data wydania: 2012
Wydawca: DiG
ISBN: 978-83-7181-745-8
Stron: 285
Oprawa: twarda
Cena: ok. 42 zł
Ocena recenzenta: 9/10

1. Do tej pory mieliśmy jedynie: E. Maleczyńska, Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422-1434, Lwów 1936; i artykuły m.in. M. Koczerskiej, G. Rutkowskiej. [↩]
2. Autorka deklaruje takie zainteresowania badawcze. Zob. http://www.historia.us.edu.pl/drupal/?q=pl/node/175 [↩]
3. B. Czwojdrak, Zofia Holszańska, Warszawa 2012, s. 114. [↩]
4. Tamże, s. 12. [↩]
5. Głownie T. Wasilewski i J. Tęgowski. [↩]
6. Tamże, s. 18, przyp. 20. [↩]
7. Tamże, s. 18-21. [↩]
8. Inaczej nazywana Biblią Szaropatacką. [↩]
9. Zob. http://www.wsp.krakow.pl/whk/zabytki/b_zofii2.html (dost. 24.03.2013r. [↩]
10. B. Czwojdrak, Zofia Holszańska, s. 117. [↩]