„Historia czystości i brudu” - G. Vigarello - recenzja

Historia czystości i brudu. Higiena ciała od czasów średniowiecza Georgesa Vigarello zadaje nam fundamentalne pytanie: myć się czy się nie myć? Wbrew pozorom jeszcze nie tak dawno nie było łatwo na nie odpowiedzieć.

Georges Vigarello, najbardziej znany francuski „historyk ciała”, dzięki wydawnictwu Aletheia stał się także popularny w kraju nad Wisłą. Jego Historia otyłości, Historia Gwałtu, Historia urody czy monumentalna Historia ciała (red.) dobrze wpisały się w nurt historii życia codziennego i zdobyły rzesze fanów. Nie inaczej będzie z jego Historią czystości i brudu. Higieną ciała od czasów średniowiecza. Książka Le Propre et le Sale: L’hygiène du corps depuis le Moyen-Age to jedna z wcześniejszych prac autora, bowiem z 1985 roku, jednak chyba najbardziej wciągająca i zmuszająca do refleksji. Bo co w nas budzi większe emocje (szczególnie w dzieciństwie) niż mydło i kąpiel?

Tytułowa historia jest stara jak historia ludzkości. A jednocześnie prawie nieznana. Niezauważalna, bo codzienna, zwykła, błaha. Georges Vigarello udowadnia, że to błąd. Jego opowieść, to ukazanie głębokiego procesu cywilizacyjnego, wrażeń cielesnych i szlifowania manier, pielęgnacji ciała rozgraniczającej o tym, co intymne i tym, co społeczne. Jak zauważa autor „jest to historia rosnącej wagi kultury w świecie bezpośrednich doznań”.

Autor zaczyna swoją opowieść mniej więcej w XVI wieku (choć cofa się wiele razy do poprzednich stuleci – vide sprawa dość popularnych łaźni w średniowieczu, zamykanych w epoce nowożytnej), by skończyć na współczesności. Śledzi zmiany i normy czystości np. „suchą„ toaletę dworzan, którzy wycierali twarz białym płótnem, zamiast się umyć, co było zupełnie ”rozsądne” w XVII wieku, a dziś całkiem niezrozumiałe. Autor skupia się właśnie na ukazaniu norm czystości, higieny, opisywaniu zachowania i mentalności, doznaniach towarzyszących myciu się obrazując to wszystko przykładami pochodzącymi z pamiętników, listów, sztuk plastycznych.

Historia czystości jest historią społeczną. Łączy się i przeplata z historią ukazywania ciała, bielizny, zdrowia etc. Szczególnie ciekawe, jeżeli chodzi o zdrowie, są XVII-wieczne przestrogi przed kąpielą – zaczynające epokę brudu! (Warto zauważyć, że niesłusznie oskarżano epokę Wieki Średnie o wszelkie nieczystości i „ciemnotę”, gdy tymczasem w średniowiecznym Krakowie prosperowało piętnaście łaźni! Vide: Życie miasta średniowiecznego, Henryk Samsonowicz). Woda, która się „wsącza„ może wszak uszkodzić ciało. Budząca niepokój gorąca substancja wnikająca w ciało sprawia, że narządy są bardziej delikatne, otwiera szeroko pory na niezdrowe powietrze! ”Łaźnie i kąpiele i ich skutki, nagrzanie ciała i humory, które osłabiają ciało i otwierają pory, są przyczyną śmierci i choroby” grzmią XVI-wieczni higieniści, a łaźnie stają się podejrzane, nie tylko za sprawą rozluźnienia obyczajów, którym hołdują kuracjusze. XVI i XVII wiek to pewna granica jeżeli chodzi o higienę, a jednocześnie znakomity przyczynek do poznania historii czystości i brudu.

Tradycyjnie, jak w każdej pracy Vigarello wydanej przez wydawnictwo Alatheia, „przyczepię” się do paru spraw. Z uporem maniaka pozycje bibliograficzne, z których korzystał autor trzeba odszukiwać w rozbudowanych przypisach. Nie jest to łatwe, bo Vigarello korzysta z imponującego materiału źródłowego: masy różnych listów, pamiętników, gazet, opracowań dotyczących poszczególnych kwestii higieny, danego miejsca czy biografii.

Czy wygodniej jest korzystać z przypisów pod tekstem czy na końcu rozdziału lub książki, to już sprawa indywidualnych preferencji. W przypadku Alathei – przypisy zgrupowane są na końcu książki (prawie 50 stron dość skomplikowanych przypisów), co nie wydaje mi się najlepszym pomysłem, ale c’est la vie.

Historia czystości i brudu. Higiena ciała od czasów średniowiecza Georgesa Vigarello to jedna z ciekawszych pozycji na temat historii życia codziennego, a jeżeli chodzi o higienę – najbardziej frapująca i zmuszająca do otwarcia się na mentalność średniowieczno-nowożytną, tak dokładnie i obrazowo przywróconą do życia przez francuskiego historyka. Mimo stricte naukowego charakteru, wiele satysfakcji i odkryć dostarczy także laikowi. Bo mycie i toaleta w XXI wieku dotykają każdego z nas. Gdy uświadomimy sobie, jak wpływały one na losy ludzkości, nieco inaczej będziemy zerkać porankiem na mydło.

Plus minus:
Na plus:
+ pionierska praca
+ ogrom materiału źródłowego (głównie francuskiego)
+ gruntowność i szczegółowość badań
+ ciekawy, charakterystyczny styl autora
+ „lekkie” tłumaczenie Belli Szwarcman-Czarnoty
+ wysoka wartość naukowa
+ aparat naukowy, rozbudowane przypisy
+ „nieporuszony” frapujący temat
+ historia życia codziennego
+ przystępne wydanie
+ profesjonalny skład i łamanie
Na minus:
- brak bibliografii
- sporadyczne literówki
- obszar badawczy i źródła historyczne ograniczają się do terenu Francji
- „gąszcz” rozbudowanych przypisów na końcu książki (co dla niektórych może być plusem)
- nieco ogólnikowy tytuł

Tytuł: Historia czystości i brudu. Higiena ciała od czasów średniowiecza.
Autor: Georges Vigarello
Przekład: Bella Szwarcman-Czarnota
Wydanie: 2012
Wydawca: Aletheia
ISBN: 978-83-61182-89-4
Stron: 332
Oprawa: miękka
Cena: ok. 40-48 zł
Ocena recenzenta: 9/10