„Szpiedzy i komisarze. Bolszewicka Rosja kontra Zachód” – R. Service - recenzja

Burzliwe czasy rewolucji październikowej od samego początku działały na wyobraźnię zarówno historyków, dziennikarzy, jak i zwykłych ludzi. Nawet dzisiaj, kiedy Związek Radziecki na szczęście staje się już tylko coraz bardziej odległym wspomnieniem, historia jego początków wzbudza ciągłe zainteresowanie.

Robert Service to znany już polskiemu czytelnikowi brytyjski historyk i profesor na Uniwersytecie Oksfordzkim, zajmujący się historią Rosji. Jest autorem m.in. biografii Lenina, Stalina i Trockiego. Szpiedzy i komisarze to jego jedenasta książka.

Książka najbardziej skupia się na latach 1917-1921, kiedy władza bolszewicka nie była jeszcze ugruntowana i zmagała się nie tylko z problemami wewnętrznymi, ale też bojkotem ze strony „burżuazyjnych kapitalistów”, tzn. Wielkiej Brytanii, Francji i USA. Można podzielić ją na kilka części. Pierwsza opisuje kulisy walki o władzę w rewolucyjnej Rosji oraz działania wojenne zakończone rozejmem w Brześciu Litewskim. Druga część dotyczy powojennej walki o przetrwanie i plany światowej rewolucji. Trzecia zaś – negocjacje handlowe z Zachodem, ustabilizowanie sytuacji w kraju i środowiska komunistyczne za granicą. Wszystkie zagadnienia przedstawiane są głównie z punktu widzenia szpiegów, dziennikarzy oraz zagranicznych działaczy komunistycznych, którzy grali bardzo ważną rolę w przedstawianiu bolszewików w pozytywnym świetle w czasach, kiedy jeszcze żaden kraj nie zamierzał oficjalnie uznać istnienia Rosji Sowieckiej i nawiązywać z nią stosunków dyplomatycznych.

Zwycięstwo rewolucji bolszewickiej spotykało się ze skrajnymi reakcjami w państwach kapitalistycznych, od pełnego zachwytu do strachu przed dalszym rozprzestrzenianiem się „bolszewickiej zarazy”. Nikt tak naprawdę nie wiedział, jak wygląda nowa, sowiecka rzeczywistość, i bolszewicy skrupulatnie to wykorzystywali, posiłkując się prosowieckimi zachodnimi dziennikarzami, którzy z zachwytem rozpisywali się o osiągnięciach komunizmu. Zachód, podchodząc do tego sceptycznie, wysyłał swoich agentów, żeby mieć wgląd w sytuację w kraju rad. Autor przedstawia relację Rosji z Zachodem skupiając się właśnie na takich ludziach, mających wpływ na percepcję sowietów za granicą. Bohaterami narracji są więc John Reed, Louise Bryant, Paul Dukes, Robert Bruce Lockhart, Sidney Reilly i inni. Jedni byli zagorzałymi przeciwnikami reżimu, drudzy wielkimi jego zwolennikami, jeszcze inni z czasem zmieniali swoje poglądy, rozczarowani tym, co w Rosji zobaczyli. Autorowi udało się w bardzo ciekawej formie przedstawić te skrajności, które udowadniają jak trudno było w tamtych czasach o obiektywną opinię na temat komunistycznej Rosji.

Czytając tę książkę zdajemy sobie sprawę, że relacje na linii Rosja-Zachód to nie tylko Lenin, Trocki, Lloyd George i Wilson, ale przede wszystkim cała sieć konspiratorów, szpiegów, dziennikarzy i dyplomatów. Byli to ludzie, którzy poświęcali całe swoje życie swojej „sprawie” – bez względu na to po czyjej stali stronie.

Robert Service wykorzystał wiele źródeł przy pisaniu swojej książki. Często odwołuje się do artykułów prasowych, które w tamtych czasach ukazywały się na Zachodzie i znacząco wpływały na odbiór wydarzeń w Rosji. W książce znajdziemy również wiele fragmentów dzienników i wspomnień świadków tych dni, chociaż trudno określić ich prawdomówność. Niemniej jednak warto się z nimi zapoznać, zachowując jednocześnie pewną ostrożność.

W książce przeplatają się fakty historyczne z wątkami pobocznymi, takimi jak fakty z życia prywatnego bohaterów opisywanych wydarzeń, co wzbogaca narrację i powoduje, że książkę można traktować zarówno jak publikację historyczną, jak i dobry szpiegowski kryminał. Z tego względu powinna ona zainteresować szeroki krąg czytelników – każdy znajdzie w niej coś dla siebie. Szpiedzy i komisarze to książka napisana przystępnym, budującym napięcie językiem, dzięki czemu można ją polecić tym, którzy nie sięgnęliby po poważną naukową publikację historyczną, a chcą otrzymać rzetelną wiedzę podpartą źródłami w przystępnej formie.

Autor porusza również polski wątek – wojnę polsko-bolszewicką i jej odbiór na Zachodzie. Nie jest to jednak dogłębna analiza, gdyż nie to było głównym tematem książki. Brakuje jednak większego nacisku na kwestię wojny domowej w Rosji, w pewnym momencie wątek się urywa i nie jest dalej kontynuowany.

Polskie wydanie tej książki jest bardzo solidne, z twardą okładką i wkładką z kredowego papieru, na której znajdują się zdjęcia głównych wydarzeń i bohaterów. Jest to bardzo pomocne, ponieważ łatwiej czyta się o ludziach, których możemy sobie wyobrazić. Książka jest dość dużych rozmiarów i zajmuje prawie 500 stron, ale trzeba przyznać, że nie mamy do czynienia z marnowaniem miejsca, jak to często bywa w innych publikacjach, w których na siłę powiększa się czcionkę i „nabija” dodatkowe strony. W tym przypadku zarówno czcionka, jak i marginesy są w odpowiednich proporcjach i czytelnik ma poczucie, że rzeczywiście ma przed sobą 500 stron całkowicie wypełnionych interesującą go zawartością.

Przypisy w książce są umiejscowione na dole strony, co jest zaletą. Można mieć zastrzeżenia jedynie do dwóch map umieszczonych na początku, które tak naprawdę niczego nie wnoszą i są na tyle niedokładne i wyrwane z kontekstu, że lepiej chyba byłoby ich w ogóle nie zamieszczać.

Podsumowując, książkę czyta się jednym tchem i można polecić ją wszystkim interesującym się szpiegostwem, dyplomacją i – przede wszystkim – Rosją Sowiecką. Jest to dobra pozycja szczególnie dla tych, którzy szukają kompromisu między porywającą narracją a prawdą historyczną, ponieważ pomimo chwilami wręcz literackiego stylu nie można odmówić autorowi rzetelności w przedstawianiu wydarzeń. Nie należy jednak sugerować się reklamą wydawcy na okładce, jakoby książka zawierała „spiskowe teorie dziejów, które okazały się prawdą”, ponieważ o żadnych spiskowych teoriach dziejów w książce nie ma ani słowa, co chyba jednak należy uznać za jej zaletę.

Plus minus:
Na plus:
+ narracja
+ duża liczba fotografii
+ solidne wydanie
+ rozmieszczenie przypisów
Na minus:
- nieliczne literówki
- niedokładne mapy

Tytuł: Szpiedzy i komisarze. Bolszewicka Rosja kontra Zachód
Autor: Robert Service
Wydawca: Wydawnictwo ZNAK
Rok wydania: 2013
ISBN: 978-83-240-2158-1
Liczba stron: 472
Oprawa: twarda
Cena: 59,90 zł
Ocena recenzenta: 9/10