„Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki” - D. Quirini-Popławska (red.) - recenzja

Antonio Possevino – to odziana w czerń postać z płótna Jana Matejki. Jezuita, który w Polsce bywa oceniany bardzo różnie. Jednakże jego życiorys na pewno zasługuje na zainteresowanie. Naprzeciw tym, którzy chcieliby dowiedzieć się więcej na ten temat, wyszli autorzy recenzowanego tutaj tomu. Ich praca jest jednak próbą ukazania sylwetki jezuity w szerszej perspektywie historycznej.

Antonio Possevino... to klasyczna praca zbiorowa. W swoim charakterze prezentuje typowe wydawnictwo pokonferencyjne, zawiera bowiem referaty bardzo różnorodne w treści. Nie widać natomiast surowego rygoru redakcyjnego, który skłaniałby autorów do pisania na przydzielone im tematy. To raczej oni sami podzielili się wycinkami swoich badań, które zahaczają w jakiś sposób o postać włoskiego jezuity i jego epoki. Skąd w ogóle pomysł na taką książkę? Pomysłodawca z pewnością kierował się tym, iż na polskim rynku brakowało takiej monografii. Redaktor całego tomu we wstępie wspomina także, iż chcieli oni oddać hołd jezuicie, którego czterechsetna rocznica śmierci przypadła w 2011 roku. Główny wysiłek organizacyjny całego przedsięwzięcia, jakim jest niniejsza książka, przypadł krakowskiej Akademii Ignatianum. Większość referatów zawartych w pracy jest autorstwa pracowników tejże uczelni. Wśród autorów figurują także znakomici historycy z innych uczelni --nie tylko z polskich.

Na recenzowaną książkę składa się 25 referatów - 4 napisane w języku włoskim, reszta zaś po polsku. Wszystkie przy tym posiadają streszczenie w języku angielskim. Pod tym względem prezentują one najwyższe standardy wydawania tego typu prac naukowych. Każdy zawiera bogate przypisy, które świadczą o rozeznaniu w źródłach i opracowaniach. Wszystkie są najwyższej jakości, ale, co zrozumiałe, prezentują różne style w zależności od autora i tematyki. Niektórzy bowiem pozwolili sobie na obszerne cytaty, które tłumaczyli na język polski bądź podawali w brzmieniu oryginalnym, inni ograniczyli się do krótkich, acz licznych odsyłaczy. Brakować może tylko bibliografii przy każdym z referatów, dodana natomiast jest tylko jedna zbiorcza bibliografia najważniejszych źródeł i literatury odnoszącej się do tematu. Potrzebne informacje możemy naturalnie zaczerpnąć z przypisów, ale krótkie, szczegółowe bibliografie mogłyby trochę ułatwić poszukiwania, zwłaszcza, że tematyka referatów jest dość rozległa i trudno ująć wszystkie zagadnienia w jednym dużym spisie literatury załączonym na końcu całej książki.

Warto przyjrzeć się teraz samej treści i jej autorom. Jak już wspomniałem, mimo iż temat ogólny wydaje się dosyć wąski, to tematy poszczególnych opracowań składają się na możliwie szeroki obraz Rzeczypospolitej, Europy i świata w końcu wieku XVI i początkach XVII. Referaty zostały uporządkowane w pewien konkretny sposób, niejako chronologiczny.
Podzielić można je na: odnoszące się bezpośrednio do twórczości, działalności społecznej i politycznej ojca Possevina oraz zakreślające szersze tło historyczne. Zacznę od tych drugiego rodzaju. Pośród nich znajdują się takie, które poruszają kwestię działalności jezuitów w danym okresie, problemy stosunków wyznaniowych i politycznych w Rzeczypospolitej, Szwecji i Rosji. Wśród autorów warto tutaj wymienić K. Dopierałę, W. Krawczuka, bp. J. Kopca. Zarysowali oni tło historyczne, dzieląc się najnowszymi wynikami badań, szczególnie ciekawy wydał mi się w tym względzie referat pt. Szwecja wobec prób rekatolizacji w drugiej połowie XVI wieku w świetle nowszych badań, gdzie p. Krawczuk wyjaśnia, iż w tym okresie Szwecja nie musiała jeszcze pójść w stronę luteranizmu na wzór krajów niemieckich, ale znaleźć inną drogę, nawet w jakimś związku z Rzymem. Reszta książki podnosi zagadnienie wszechstronnej działalności włoskiego jezuity, już rzut oka na tematy ukazuje jak nieszablonową był on postacią. W ramach wprowadzenia jeden z referatów przybliża biografię ojca Possevina, inny omawia jego pochodzenie i lata młodzieńcze, jednak dużo ciekawsze są opracowania szczegółowych zagadnień. Przedtem jednak warto zapoznać się z krótkim referatem pt. Polonica Posseviniana, gdzie autor, H. Fokciński, przybliża najważniejsze polskie próby wydawnicze dzieł jezuity, których zresztą nie było wiele. Inni autorzy dokładnie omówili działalność dyplomatyczną ojca Possevina - jego pobyt w Rzeczypospolitej i Rosji oraz próby mediacji między tymi państwami, także związki z Siedmiogrodem i problem turecki widziany oczami jezuity. Tę problematykę podjęli m.in. D. Quirini-Popławska, A. Kijas, J. Łukaszewska-Haberkowa. Pośród innych ciekawych tematów, które opracowano, warto wymienić kwestię podejścia o. Possevina i w ogóle jezuitów do spraw rekatolizacji krajów północnych, gdzie stosowano nowoczesne metody, np. wydawanie katechizmów w tamtejszych językach, czego włoski jezuita był propagatorem. Na ten temat pisze L. Grzebień. Również ciekawie prezentują się omówienia twórczości literackiej, m.in. Moscovia, Il soldato christiano, Commentario di Transilvania, i jej recepcji w kulturze polskiej i europejskiej. Przykładem może być tutaj referat A. J. Kalinowskiej Antonio Possevino SJ w twórczości literackiej pisarzy w kręgu Kardynała Stanisława Hozjusza, gdzie autorka ukazuje jak duży wpływ ideowy miała osoba o. Possevina w początkach aktywności jezuitów w Rzeczypospolitej. Powyższe przykłady pokazują z jak różnorodnymi zagadnieniami musieli zmierzyć się autorzy, a dotknęli oni tylko skrawka całej twórczość i działalność jezuity, pokazali natomiast możliwości badawcze i dalsze kierunki potrzebnych studiów. Każdy z prezentowanych tutaj referatów wnosi wiele ciekawych uwag, których w polskiej historiografii nie było lub nie były należycie nagłośnione. Po zapoznaniu się z treścią, jeszcze bardziej wydaje się, że warto by powstała w Polsce monografia ojca Possevina.

Jeżeli nie można przyczepić się do wartości merytorycznej recenzowanej książki, to zupełnie inaczej jest ze stroną techniczną. Wydawca nie sprostał niestety zadaniu w należyty sposób. W pracy zdarzają się literówki i inne podobne błędy (np. s. 67, 71, 178, 367), nawet w spisie treści (Stosunki wyznaniowe w Rzeczypospolitej oraz życie religijne króla Stefana Batorego 73 - owa liczba to powtórzenie strony, na której znajdziemy referat). Zadziwia niechlujność wydania, tym bardziej, że, jak sądzę, autorzy dostarczyli dopracowane teksty, które należało tylko ewentualnie poprawić. Przez te zaniechania książka znacznie traci, zwłaszcza że prezentuje bardzo wysoką wartość merytoryczną.

Podsumowując, uważam że Antonio Possevino... to praca godna polecenia, a ukazanie się jej na polski rynku należy oceniać bardzo pozytywnie. Wydawnictwo WAM, które należy do znaczących, na pewno zapewni dużo szerszy odbiór książki, niż zrobiłyby to inne małe wydawnictwa, które nie są tak popularne i ograniczają się do bardzo niskich nakładów. Recenzowana pozycja zawiera wiele wątków dotyczących polskiej historii, które warte są poznania. Z tego względu Antonio Possevino... stanowi dobre uzupełnienie charakterystyki epoki późnego renesansu w Europie Środkowo-Wschodniej.

Plus minus:
Na plus:
+ wysoka wartość merytoryczna
+ wiele ciekawych, nowych spostrzeżeń
+ dobre zarysowanie tła historycznego w kilku referatach
+ szerokie omówienie wielu aspektów działalności i twórczości o. Possevino
Na minus:
- wiele rażących literówek i innych błędów edytorskich;
- brak bibliografii do każdego referatu;

Tytuł: Antonio Possevino SJ (1533-1611). Życie i dzieło na tle epoki
Autor: Danuta Quirini-Popławska (red.)
Rok wydania: 2012
Wydawca: WAM; Akademia Ignatianum
ISBN: 978-83-7767-841-1; 978-83-7614-126-8
Liczba stron: 602
Oprawa: miękka
Cena: ok. 65 zł
Ocena recenzenta: 8/10