Nauka jest cnotą, ale czy wartą ryzykowania życia? Śmierć Hypatii Aleksandryjskiej

Dlaczego skazano na śmierć filozofkę i matematyczkę Hypatię z Aleksandrii (ok. 355- 415), zwaną również „męczennicą nauki”? Czy były to oskarżenia o podłożu religijnym, a może politycznym? Do dziś trwa spór, dlaczego zginęła Hypatia; czy z powodu uprawianej nauki, dokonanych odkryć, które podważały nauki zawarte w Piśmie Świętym, czy na gruncie politycznym, bo była zwolenniczką pretora Aleksandrii i namiestnika Egiptu - Orestesa1, a którego władzę próbował ograniczyć Cyryl2, biskup z Aleksandrii? A może za mord dokonany na Hypatii winić należy zaostrzanie się religijnych namiętności w społeczeństwie Aleksandrii, którym sprzyjała nietolerancyjna postawa Cyryla?

Hypatia obraz Charlesa Williama Mitchella z 1885 r.

Hypatia była córką Teona z Aleksandrii (335- 405), matematyka i filozofa, który udzielał się w Muzeum Aleksandryjskim, największym starożytnym instytucie naukowym3. Był ostatnim dyrektorem Biblioteki Aleksandryjskiej, zamkniętej w 391 r. na rozkaz cesarza Teodozjusza I Wielkiego4. Teon oraz Hypatia pracowali razem. Po śmierci ojca została dyrektorem szkoły platońskiej w Aleksandrii w 405 r., gdzie nauczała matematyki, filozofii, fizyki i astronomii. Nigdy nie dopuściła do podziałów między swoimi uczniami na chrześcijan i pogan. Siebie nie uważała ani za praktykującą pogankę, ani za chrześcijankę. Przyjmowała na nauki obcokrajowców. Dzięki swojej postawie cieszyła się szerokim autorytetem, nie tylko wśród swoich uczniów, ale także w społeczności aleksandryjskiej, która ceniła ją za jej etyczność. Hypatia była prawdomówna, powściągliwa, rozważna w kwestiach intelektualnych oraz wykazywała przywiązanie do swego miasta5. Ponadto prowadziła wykłady otwarte, na które mógł przyjść każdy, głownie z kręgów inteligenckich, kto interesował się tematyką prowadzonych przez nią zajęć. Organizowała także studia prywatne we własnym domu. Zgłaszali się do niej uczniowie z różnych stron, np. z Cyrenajki, Syrii lub Konstantynopola. Obecni byli także podopieczni z Egiptu oraz Aleksandrii. Po analizie osiągnięć jej uczniów (np. sprawowanie wysokich urzędów w życiu publicznym), można dowieść, iż rzeczywiście była dobrą nauczycielką, która potrafiła natchnąć do rzetelnej pracy, rozwijania własnej osobowości     i zdobywania niełatwej wiedzy, co dodatkowo mogą potwierdzić wspomnienia jej uczniów, choćby Synezjusza z Cyreny6, autora doktryny Trójcy Świętej, który piastował sakrę biskupią w Ptolemais od 410 r.7

Hypatia całe życie poświęciła nauce, co u niektórych osób budziło podziw albo niechęć. Co prawda nie przetrwały jej prace, jednak domniema się, że pomagała ojcu przy redakcji pism Euklidesa oraz Ptolemeusza. Wiadomo o jej pracach prowadzonych nad komentarzami i wydaniem traktatów Arytmetyka Diofantosa8 i Stożkowe Apoloniusza z Pergi9. Nie można wykluczyć, że ostateczny kształt tych dzieł, jaki przetrwał do naszych czasów, na przykład Almagestu i Tablic podręcznych Ptolemeusza, było dziełem Hypatii10.

Śmierć

Zaostrzenie sytuacji w Aleksandrii wystąpiło w 412 r., gdy biskupstwo objął bratanek Teofila11Cyryl, który popadł w polityczny konflikt z Orestesem, namiestnikiem Egiptu, a prywatnie byłym uczniem Hypatii. Poniekąd Cyryl miał być zazdrosny o szacunek, jakim była ona darzona oraz o pozycję Hypatii w społeczeństwie aleksandryjskim. Spór przybrał na sile w latach 414-415.

Postawiono Hypatii kilka zarzutów. Oskarżono ją o praktykowanie czarów, magii, satanizmu, brak posłuszeństwa, pokory oraz bezbożność12. Wykonano na niej wyrok. Według opisu Sokratesa Scholastyka13wywleczono ją siłą z powozu przed kościołem Caseareum. Zdarto z niej ubranie, następnie okaleczono, wyłupiwszy jej oczy. Ostrakonami odarto ją żywcem ze skóry. Przywódcą tego mordu miał być chrześcijanin, lektor Piotr, co rzuciło podejrzenie, iż za tym morderstwem stał kościół aleksandryjski z biskupem na czele. Zwykle wyważony w ocenach Sokrates Scholastyk wyraził swoje oburzenie dla postępowania Cyryla14. Sokrates pisał też, że Hypatia będąc w przyjaźni z Orestesem, w opinii ludzi ze sfer kościelnych miała przeszkadzać w pojednaniu między nim a biskupem miasta. Orestes pozbawiony cennej sprzymierzeńczyni, w wyniku zabiegów Cyryla, stracił urząd. Zniknął w 415 r. O dokonanie morderstwa na Hypatii oskarżył Cyryla również neoplatoński filozof Damascjusz15.

Ikona przedstawiająca Cyryla z Aleksandrii

Szukając mordercy

Maria Dzielska zaznaczyła, że trudno jest udowodnić bezpośrednie wydanie rozkazu nakazującego zamordować Hypatię przez biskupa Cyryla w określonym miejscu, czy w określony sposób, ale to on jednoznacznie ponosił odpowiedzialność za to morderstwo. Tadeusz Zieliński zaś ze śmiercią Hypatii powiązał mnichów nitryjskich. Obciążył ich odpowiedzialnością nie tylko za śmierć Hypatii, ale także za zburzenie Serapejonu16. O udziale mnichów nitryjskich w wydarzeniach w Aleksandrii wspomina również Dzielska17.

Mord dokonany na aleksandryjskiej uczonej był czymś kuriozalnym, nawet jak na ówczesne czasy. Wydarzenie to odbiło się głośnym echem w starożytnym świecie. Śledztwo w sprawie śmierci aleksandryjskiej matematyczki oparło się nawet o dwór cesarski, jednakże dzięki potędze oraz zapobiegliwości Cyryla w rezultacie nikogo nie ukarano.

Dlaczego zamordowano uczoną?

Historycy spierają się co do powodów morderstwa Hypatii. Historyk Aleksander Krawczuk uważał, że Hypatia została zamordowana z powodów politycznych, bowiem wspierała Orestesa i była kobietą uczoną, zaś to było nie do przyjęcia w bieżącej filozofii chrześcijańskiej18. Podobne zdanie zaprezentował egiptolog Andrzej Ćwiek. Według niego mord na Hypatii wynikł z atmosfery panującej w tamtym czasie w Aleksandrii, nakazującej prześladować pogan oraz likwidować ich kulturę w imię chrześcijaństwa19. Natomiast Maria Dzielska wskazywała, że był to powód polityczny za sprawą niechęci Cyryla, biskupa Aleksandrii, do Hypatii20. Jeszcze innego zdania są zagraniczni naukowcy. Wielu z nich wstrzymało się od jednoznacznego wskazywania Cyryla jako głównego sprawcy publicznego mordu na Hypatii. Na przykład Jean Daniélou i ks. Henri Irénné Marrou przedstawili zabójstwo Hypatii jako samosąd tłumu, będący „przejawem bezprawia”21. Berthold Altaner i Adam Stuiber byli zdania, że jednak nie można obarczać winą za śmierć Hypatii biskupa Aleksandrii22.

Legenda

Hypatia, detal ze Szkoły ateńskiej Rafaela

Śmierć Hypatii budziła przez wieki wiele kontrowersji. Jej los był inspiracją dla wielu utworów literackich i malarskich. Ponadto męczeńska śmierć kobiety odegrała rolę w rozliczeniu się  z Kościołem katolickim. Cierpienie stało się manifestem stosunku do duchowieństwa i do propagowanych przez niego nauk. Między innymi z tych względów przedstawiano Hypatię w chwili śmierci jako młodą niewiastę. Matematyczka urodziła się jednak w 355 roku n.e., a nie jak dotychczas wskazywano na datę 370. Przekazywano taką datę urodzenia w niektórych źródłach, by śmierć młodej, niewinnej 25-letniej kobiety wzbudziła jeszcze większe poruszenie w czytelnikach. W oświeceniu na przykład śmierć Hypatii z Aleksandrii została zinterpretowana przez wolnomyślicieli jako symbol konfliktu rozumu i religii, wolności i fanatyzmu, nauki i ciemnoty23. Pierwsza osobą, która użyła perypetii losów Hypatii był John Toland24 w XVIII wieku.

W XIX w. Henry Draper25czy Bertrand Russell26 pisali, że tragiczny koniec Hypatii był równoznaczny z kresem nauki aleksandryjskiej.

Na początku XX w. w prasie polskiej, na przykład w „Myśli Niepodległej” pod redakcją Andrzeja Niemojewskiego27, opisywano losy Hypatii, młodej uczonej, zdolnej astronomki, która miała zginąć z powodu uprawianej nauki, która nie spodobała się Kościołowi katolickiemu. W rzeczywistości Hypatia umarła w 415 roku, osiągnąwszy wiek 60 lat. Również i dziś los Hypatii budzi zainteresowanie, chociażby reżyserów filmów. W 2009 roku kina wyświetlały Agorę (reż. Alejandro Amenábar), w którym filozofka została przedstawiona jako ofiara kościoła aleksandryjskiego, biskupa i jego otoczenia.

Najbardziej przekonywująca wydaje się interpretacja Marii Dzielskiej. Według niej Hypatia  z Aleksandrii nie zginęła z powodu rozrachunków na tle religijnym, bowiem Cyryl do 420-430 r. nie prowadził antypogańskiej polityki. Krytyka wierzeń pogańskich zaczęła się dopiero po śmierci Hypatii, gdy Cyryl opublikował traktat Contra Julianum w odpowiedzi na Contra Galilaeos Juliana Apostata. Hypatia zatem była ofiarą konfliktu polityczno-administracyjnego między patriarchą Cyrylem a pretorem, namiestnikiem Orestesem, którzy walczyli między sobą o większe wpływy na sprawy świeckie, jak i władzę w mieście. Zaangażowanie Hypatii w naukę zostało wykorzystane jako pretekst, by móc przeciw niej postawić takie oskarżenia, które doprowadziłby do wyeliminowania filozofki z otoczenia Orestesa.

Bibliografia:

1. Altner B. i Stuiber A., Patrologia, Warszawa 1990.
2. Daniélou J., Marrou H. I., Historia Kościoła, t 1, przeł. M. Tarnowska, Warszawa 1986.
3. Dzielska M., Hypatia z Aleksandrii, wyd. 3, Kraków 2010.
4. Fitzgerald A., Letters of Synesius of Cyrene, London 1926.
5. Jan biskup Nikiu, The chronicle of John, bishop of Nikiu, tłum. R. H. Charles, Merchantville 2007.
6. Krawczuk A., Ostatnia Olimpiada, Wrocław 1988.
7. Kumaniecki K. F., Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1987.
8. Religie starożytne Bliskiego Wschodu, pod red. K. Pilarczyka, Kraków 2008.
9. Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, przeł. S. J. Kazikowski, wyd. 2, Warszawa 1986.
10. Vare E., A. i Ptacek G., Female inventors. Hypatia of Alexandria A.D. 370 – 415. A martyr to feminine intellect, „Mothers of Invention” 1988, s. 24-26.
11. Zieliński T., Chrześcijaństwo antyczne, Toruń 1999.

Strony internetowe:

1. Letter 154 of Synesius of Cyrene to Hypatia, http://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/hckarlso/sletter154.html&date=2009-10-25+23:46:39 z dn. 4 maja 2011 r.

1. Orestes (?- 415), namiestnik Egiptu oraz pretor Aleksandrii. Zniknął w 415 roku. [↩]
2. Cyryl (378- 444), zwany również Cyryl z Aleksandrii, Cyryl Aleksandryjski, Święty Cyryl I. Ojciec, doktor Kościoła i przedstawiciel Szkoły aleksandryjskiej. Czczony jako święty przez Kościół rzymskokatolicki, katolickie Kościoły wschodnie oraz Kościół prawosławny. [↩]
3. K. F. Kumaniecki, Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1987, s. 254. [↩]
4. Teodozjusz I Wielki (347-395), ostatni cesarz, który władał zarówno wschodnią i zachodnią częścią Imperium Rzymskiego. [↩]
5.  M. Dzielska, Hypatia z Aleksandrii, wyd. 3, Kraków 2010, s. 177. [↩]
6. Synezjusz z Cyreny, (ok. 373- 414), filozof, neoplatonista, uczeń Hypatii z Aleksandrii. Biskup Ptolemaidy w Cyrenajce. Uznany za ojca Kościoła. [↩]
7. Passim: A. Fitzgerald, Letters of Synesius of Cyrene, London 1926. Letter 154 of Synesius of Cyrene to Hypatia, http://www.webcitation.org/query?url=http://www.geocities.com/hckarlso/sletter154.html&date=2009-10-25+23:46:39 z dn. 4 V 2011. [↩]
8. Diofantos (ok. 200/214- ok. 284/298), grecki matematyk, żyjący w Aleksandrii od III wieku. [↩]
9. Apoloniusz z Pergi (ok. 260 p.n.e. – ok. 190 p.n.e.), grecki astronom i  matematyk. [↩]
10. E. A. Vare i G. Ptacek, Female inventors. Hypatia of Alexandria A.D. 370 – 415. A martyr to feminine intellect, „Mothers of Invention” 1988, s. 24-26. [↩]
11. Teofil (?-412 n.e.), patriarcha Alksandrii w latach 385-412. Uznany za świętego przez Koptyjski Kościół Ortodoksyjny. [↩]
12. Jan biskup Nikiu, The chronicle of John, bishop of Nikiu, tłum. R. H. Charles, Merchantville 2007 s. 84, 87-103; M. Dzielska, Hypatia…, s. 168-169. [↩]
13. Sokrates Scholastyk (ok. 380- 450), historyk grecki z Konstantynopola, autor Historii Kościoła, obejmującej okres 305–439. [↩]
14. Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła, przeł. S. J. Kazikowski, wyd. 2, Warszawa 1986, s. 612. [↩]
15. Damascjusz (462– 544), neoplatoński filozof starożytny. Kierował Szkołą Platońską w Atenach. [↩]
16. T. Zieliński, Chrześcijaństwo antyczne, Toruń 1999, s. 303. [↩]
17. M. Dzielska, Hypatia…, s. 154. [↩]
18. A. Krawczuk, Ostatnia Olimpiada, Wrocław 1988, s. 91. [↩]
19. Religie starożytne Bliskiego Wschodu, pod red. K. Pilarczyka, Kraków 2008, s. 59. [↩]
20. M. Dzielska, Hypatia…, s. 169. [↩]
21. J. Daniélou, H. I. Marrou, Historia Kościoła, t 1, przeł. M. Tarnowska, Warszawa 1986, s. 286. [↩]
22. B. Altner i A. Stuiber, Patrologia, Warszawa 1990, s. 388. [↩]
23. M. Dzielska, Hypatia…, s. 175. [↩]
24. John Toland (1670-1722), irlandzki filozof, pisarz, satyryk i wolnomyśliciel. [↩]
25. Henry Draper (1837-1882), amerykański lekarz oraz astronom. [↩]
26. Bertrand Russell (1872-1970), brytyjski arystokrata, filozof, logik, matematyk, działacz społeczny oraz eseista. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1950. [↩]
27. Andrzej Niemojewski (1864-1921), wolnomularz, wolnomyśliciel, pisarz i poeta. Założyciel, jak i wydawca warszawskiej „Myśli Niepodległej”, wydawanej pod jego redakcją w latach 1906-1921. Z zamiłowania zajmował się astronomią. [↩]