Ssaki morskie w kulturze ludów europejskich

Ssaki morskie od najdawniejszych czasów miały dość duże znaczenie w kulturze ludów nadmorskich. Wykorzystywano je w różnorodny sposób. Najczęściej stanowiły element diety ludności wybrzeży morskich, ale w niektórych kulturach były traktowane z dużym szacunkiem, co jest widoczne w różnych mitologiach, nie tylko europejskich. 

Ssaki morskie w gospodarce ludów europejskich

 W pierwszej kolejności należy omówić zagadnienia gospodarcze związane z polowaniami na ssaki morskie. W Morzu Bałtyckim żyją obecnie cztery gatunki ssaków. Są to foka szara (Halichoerus grypus), foka obrączkowana (Phoca hispida botnica) i foka pospolita (Phoca vitulina) oraz przedstawiciel rodziny delfinów – morświn (Phocoena phocoena)1.  Natomiast do okresu neolitu występowała także foka grenlandzka (Pagophilus groenlandicus)2. Sporadycznie spotykane były i są także inne gatunki ssaków morskich.

Polowania na foki stanowiły ważny aspekt działalności gospodarczej ludności związanej z mezolityczną kulturą Ertebølle. Kultura ta datowana jest na połowę VI do końca V tysiąclecia p.n.e. Obejmowała swoim zasięgiem południową część Skandynawii, Danię oraz północno-zachodnie wybrzeże Bałtyku3. Mięso fok stanowiło obok ryb i mięczaków ważny składnik diety ludności tej kultury4. Potwierdziły to m.in. analizy kości młodej kobiety z  Tybrind Vig w Danii5. Kości foki odnaleziono również na stanowisku kultury chojnicko-pieńkowskiej (powiązanej z kręgiem kultur typu Ertebølle) w Dąbkach na Wybrzeżu Słowińskim. Jak się wydaje ludność tej osady wykorzystywała gospodarczo przede wszystkim pobliskie jezioro a dopiero w dalszej kolejności zasoby morskie. Prawdopodobnie więc znaczenie fok jako pokarmu było niewielkie6. Znaleziska szczątków ze stanowisk w południowo-wschodniej Szwecji z okresu późnego mezolitu i neolitu także wskazują, że ludność żyjąca w tamtejszej strefie nadmorskiej trudniła się rybołówstwem i polowaniami na foki. Duża liczba szczątków pochodzi ze stanowiskaw Bjørkarr w prowincji Bekinde. Przeważają kości należące do foki grenlandzkiej. W mniejszym stopniu są to kości foki szarej i obrączkowanej7.

Foki miały duże znaczenie w gospodarce osad nadbałtyckich neolitycznej kultury rzucewskiej8. Potwierdzają to badania prowadzone w XX wieku na stanowisku w Rzucewie. Aż około 30 % wszystkich kości ssaków stanowiły egzemplarze focze. Kości należały do wszystkich czterech gatunków tego ssaka żyjących w okresie neolitu w Morzu Bałtyckim9. Mimo trudności z dokładnym określeniem liczby kości należących do poszczególnych gatunków wydaje się, że najliczniej reprezentowana była foka grenlandzka, a w dalszej kolejności foka szara oraz obrączkowana. Najrzadziej występują kości foki pospolitej10. Ludność z osady w Rzucewie polowała także na morświna. Potwierdzają to znaleziska kości kilku okazów tego ssaka11. W wyniku badań wieku kości ustalono, że na foki grenlandzkie prawdopodobnie nie polowano przez cały rok, lecz w dwóch różnych okresach łowieckich. Miałoby to mieć miejsce na przełomie zimy i wiosny oraz jesieni i zimy12. Podobne rezultaty uzyskano w badaniach wieku kości foki obrączkowanej i szarej. Prawdopodobnie polowano na nie jesienią i wczesną wiosną oraz wydaje się, że miało to miejsce bardziej na otwartych wodach niż w strefie brzegowej13. Nie można jednakże wykluczyć polowania na foki wylegujące się na wybrzeżu. Poza mięsem jako pokarmem prawdopodobnie wykorzystywano także skórę fok jako materiał do ubrań oraz ich tłuszcz jako źródło światła (?)14. Z kości ssaków morskich wykonywano także narzędzia, m.in. szydła i dłuta15. Polowanie na foki odgrywało dużą rolę także na innych stanowiskach kultury rzucewskiej. Specjalizowała się w tym m.in. ludność z osad w Suchaczu i Tolkmicku. Na drugim z wymienionych stanowisk znaleziono również kości morświna16. Szczątki kostne znane są również z innych osad z młodszej epoki kamienia w basenie Morza Bałtyckiego. Ludność z osady w Jettbøle na Wyspach Aland polowała głównie na foki grenlandzkie na ich terenach rozrodczych późną zimą i wczesną wiosną. Innym przykładem jest stanowisko w Ajvide na Gotlandii, gdzie także dominował ten gatunek, przy czym sezon łowiecki trwał tam dłużej. Dość często występują kości foki obrączkowanej. Rzadkością poza Rzucewem natomiast są szczątki kostne foki szarej, co tym bardziej podkreśla wyjątkowość wspomnianej osady17.

Z ośrodków wczesnomiejskich i miast polskiego wybrzeża Morza Bałtyckiego z okresu wczesnego i pełnego średniowiecza także pochodzą znaleziska poświadczające gospodarcze wykorzystanie ssaków morskich w tym czasie. Z Janowa Pomorskiego znane są pionki do gry wykonane prawdopodobnie (oceny dokonano jedynie na podstawie obserwacji wzrokowej istoty gąbczastej) z kości  walenia.  W ten sam sposób określono również znalezisko kompasu słonecznego jako wyrobu z kości walenia. Jeden z pionków wykonany był prawdopodobnie także z fragmentu czaszki morsa. Były to zapewne importy z kręgu kultury skandynawskiej18.

Szczątki fok znane są również z wczesnośredniowiecznego Szczecina. Kości fok z zachodniej części podgrodzia (rynku warzywnego) datowane są na 1. połowę X do 1. połowy XIII wieku. Stanowią one ok. 0,02% (10 sztuk) wszystkich szczątków zwierzęcych z tej części miasta. Należą one do gatunku foki pospolitej19. Ze wschodniej części podgrodzia pochodzą trzy fragmenty kości foki pospolitej, które także stanowią 0,2% całości materiału kostnego. Warstwy, w których się znajdowały datowane są na wiek XII20. Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że znaczenie fok we wczesnośredniowiecznym ośrodku szczecińskim było marginalne. Być może mieszkańcy jadali focze mięso, ale były to przypadki raczej sporadyczne. Wykorzystywane mogło być futro z fok, ale  prawdopodobnie  nie było ono tak popularne jak futra zwierząt futerkowych czy dużych dzikich ssaków lądowych21. Znikoma liczba szczątków tego ssaka morskiego wskazuje, ze foka nie była  zapewne przedmiotem celowych polowań. Pojedyncze osobniki mogły się po prostu zaplątywać w sieci rybackie22.

Kolejnym ośrodkiem, w którym odnotowano w warstwach archeologicznych kości ssaków morskich jest Kołobrzeg. Odnotowano tam 10 szczątków foki (ok. 1,5% wszystkich ssaków dzikich) datowanych na późne średniowiecze23. Szczególnie ciekawym znaleziskiem jest fragment żebra delfina, datowany na 2. połowę XIII wieku24. Może to wskazywać na sporadyczne spożywanie mięsa tych zwierząt. Przypuszczalnie skóry fok stanowiły surowiec futrzarski. Prawdopodobnie jednak, tak jak w innych ośrodkach tego okresu, znaczenie konsumpcyjne ssaków morskich było niewielkie25. Do innych średniowiecznych ośrodków nadmorskich, w których spotykane są także szczątki delfina, a przede wszystkim foki należą Gdańsk i Puck26.

Ciekawym zagadnieniem wydają się być metody pozyskiwania ssaków morskich. Trudno ustalić czy były to polowania intencjonalne czy przypadkowe. Niewielki udział ich szczątków w ogólnej licznie kości zwierzęcych w omawianych ośrodkach wskazywałby bardziej na to drugie rozwiązanie. Jednakże znane są przypadki zorganizowanych polowań. Na przykład w latach 1364 i 1365 złapano dwa wieloryby u ujścia Wisły oraz przy brzegu wyspy Uznam. Ich tłuszcz został przetopiony na tran, a kości rozesłane po dworach książąt pomorskich27.

Ssaki morskie w sztuce i wierzeniach ludów europejskich

Ssaki morskie były dość często przedstawiane w sztuce ludów nadmorskich, zwłaszcza basenu Morza Śródziemnego. Ich obecność w życiu ówczesnych ludzi można również dostrzec w mitologii. W strefie śródziemnomorskiej największym zainteresowaniem cieszył się delfin. Według starożytnych Greków w delfina zmieniał się często Apollo. Z bogiem tym delfina miało łączyć także zamiłowanie do muzyki. Zwierzęta te były przedstawiane jako najbardziej wrażliwe i dobre ze stworzeń. W mitach greckich delfiny często pomagały potrzebującym, np. ocaliły życie Telemachowi28. Służyły także jako wierzchowce i zaprzęg do powozów dla nimf morskich29.  Według mitologii Grecy składali ofiary z delfinów Posejdonowi30. W sztuce greckiej delfiny są widoczne m.in. na malowidłach z pałacu z Knossos na Krecie31. Zwierzęta te są częstym motywem na monetach z kolonii greckich (np. Syrakuz), a także na naczyniach ceramicznych32.

W sztuce etruskiej  przejawem zafascynowania delfinami mogą być situle kapuańskie z delfinowatymi uchwytami z młodszego okresu przedrzymskiego, których importy znane są również z ziem polskich. Rozpowszechnione są także etruskie malowidła ścienne gdzie przedstawiono te ssaki. Takie malowidła pochodzą choćby z Grobu Polowania i Łowców oraz z Grobu Lwic z Tarkwinii. Z  Gronu Tyfona w Trakwinii z I w p.n.e. znany jest fryz z delfinów. Prawdopodobnie wizerunek delfina przedstawia także etruska amfora przedstawiająca walczącego Heraklesa z Bożkiem Morza33.

W sztuce rzymskiej częstym tematem były delfiny z kupidynami na grzbiecie34. W średniowieczu delfiny czasami pojawiają się w heraldyce angielskiej, francuskiej, a nawet polskiej (Herb Rarowski)35.

W mitologii greckiej odnaleźć można także foki. Hodować miał je sam Posejdon36. Pliniusz uważał, że foka jest zwierzęciem, w które nigdy nie uderzy piorun. Podobnie sądzili Rzymianie, którzy by chronić się przed piorunami nosili foczą skórę. Mieszkańcy Wysp Owczych uważali, że foki zrzucają skórę co dziewięć nocy, zamieniają się w ludzi i wychodzą na ląd by tańczyć do rana37. Niepewne są wizerunki fok na naczyniach z kultury pomorskiej w Polsce, ponieważ mogą to być jedynie wyobrażenia badaczy38.

Inne ssaki morskie nie pojawiały się zbyt często w kulturze ludów europejskich. Poza Europą, w wierzeniach ludów syberyjskich występuje morska istota boska – Matka Mors, która opiekuje się zwierzętami morskimi39. Motyw wieloryba pojawia się w biblijnej przypowieści o Jonaszu. Słowianie na Rusi wierzyli, że Ziemię podtrzymują trzy lub cztery wieloryby (np. staroruska Golubinaja Kniga). W mitologii norweskiej wieloryby przenosiły na swoich grzbietach czarownice, a same posiadały magiczną moc40.

Ssaki morskie (zwłaszcza foka) w basenie Morza Bałtyckiego w okresie mezolitu i neolitu miały duże znaczenie gospodarcze dla ówczesnych ludów nadmorskich. Oprócz dla pożywienia poławiano je prawdopodobnie także dla skory i tłuszczu. Możliwe, że polowanie na foki stanowiło podstawę gospodarki ludności kultury rzucewskiej, co poświadczają liczne szczątki z osad tej kultury. Jak się wydaje ich znaczenie w okresie późniejszym zmalało. Mogło to wynikać z pojawienia się uprawy roli i hodowli, co nie wymuszało już konieczności zaspokajania głodu mięsem foczym. Prawdopodobnie w średniowieczu foki trafiały na stół ludności polskich ośrodków nadmorskich jedynie w wyniku przypadkowego złapania się w sieć rybacką.

W kulturze ludów śródziemnomorskich duże znaczenie odgrywały natomiast delfiny. Wyobrażenia tego ssaka znane są ze sztuki etruskiej, greckiej i rzymskiej. Delfiny pojawiają się także w mitologii greckiej i rzymskiej, jako stworzenia dobre i pomocne dla człowieka. Mniejsze znaczenie miały foki, lecz one również zostały uwiecznione w tradycji i mitologii, zwłaszcza greckiej i rzymskiej. Inne ssaki morskie, jak morsy czy wieloryby, wydaje się, że miały dużo mniejsze znaczenie dla gospodarki i sztuki europejskiej.

Bibliografia:

Andersen S., Tybring Vig a submerged Erteboelle site and aspects of the Late Mesolithic coastal exploitation, (w:) The built environment of coast areas during the Stone Age, red. D. Król, Gdańsk 1997, s. 80-82.

Cooper J. C., Zwierzęta mityczne i symboliczne, Warszawa 1998.

Dobrowolski W., Sztuka Etrusków, Warszawa 1971.

Dobrowolski W., Malarstwo etruskie, Warszawa 1979.

Gręzak A., Zwierzęta w gospodarce średniowiecznego Kołobrzegu, 2. połowa XIII–XV w.,Warszawa 2007.

Ilkiewicz J., Z badań nad kulturą typu Erteboelle na Wybrzeżu Słowińskim (Dąbki, stanowisko 9), (w:) Najnowsze kierunki badań najdawniejszych dziejów Pomorza. X Pomorska Sesja Archeologów, red. W. Filipowiak, Szczecin 1995, s. 65-84.

Kwapiński M., Zwierzęta w gospodarce i wierzeniach kultury pomorskiej, (w:) Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, red. T. Węgrzynowicz, Warszawa 1995, s. 359-368.

Lubicz-Niezabitowski E., Szczątki zwierzęce z osady neolitycznej w Rzucewie na polskim wybrzeżu Bałtyku, Przegląd Archeologiczny, T. 3: 1928, s. 64-81.

Machnik J., Kultura rzucewska, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. II. Neolit, red. W. Hensel, T. Wiślański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1979, s. 366-379.

Makowiecki D., Wyroby z poroża i kości w ujęciu zoologicznym, (w:) Przedmioty z poroża i kości
z Janowa Pomorskiego, red. E. Cnotliwy, Elbląg 2013, s. 184-220.

Makowiecki D., Król D., Bone and antler artefacts in the Rzucewo settlement, (w:) The butli environment of coast areas during the Stone Age, red. D. Król, Gdańsk 1997, s. 167-173.

Makowiecki D., Stach A., Ssaki wolnożyjące w holocenie Polski – aspekty środowiskowe i gospodarcze, (w:) Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce, red. M. Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska, Poznań 2007, s. 155-169.

Osypińska M., Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznego Szczecina, Poznań 2013.

Papuci-Władyka E., Sztuka starożytnej Grecji, Warszawa-Kraków 2001.

Rutkowski B., Sztuka Grecji. Kreta, Warszawa 1980.

Stora J., Charakterystyka eksploatacji fok na neolitycznym stanowisku w Rzucewie, (w:) Aktualne problemy epoki kamienia na Pomorzu, red. M. Fudziński, H. Paner, Gdańsk 2009, s. 337-345.

Szymański J., Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku. Warszawa 2001.

Szymelfenig M., Morze Bałtyckie – o tym warto wiedzieć. Zeszyty Zielonej Akademii. Zeszyt nr 7, red. M. Szymelfenig, Gdańsk 1998.

Parandowski J., Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian, Warszawa 1984.

Welinder S., The Stone Age landscape of coastal Southeast Sweden at the neolithic transition, (w:) The built environment of coast areas during the Stone Age, red. D. Król, Gdańsk 1997, s. 87-97.

Wielka Historia Świata, tom 1. Świat przed „rewolucją” neolityczną, red. J. K. Kozłowski, Warszawa 2004.

Wywrot-Wyszkowska B., Znaleziska skórzane, (w:) Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu. T. III, red. M. Rębkowki, Kołobrzeg 1998, s. 229-253.

Żurek J., Osada z młodszej epoki kamiennej w Rzucewie, pow. wejherowski i kultura rzucewska, Fontes Archaeologia Posnanienses, T. 4: 1954, s. 1-42.

1. Morze Bałtyckie – o tym warto wiedzieć. Zeszyty Zielonej Akademii. Zeszyt nr 7, red. M. Szymelfenig, Gdańsk 1998, s. 76. [↩]
2. D. Makowiecki, A. Stach, Ssaki wolnożyjące w holocenie Polski – aspekty środowiskowe i gospodarcze, (w:) Studia interdyscyplinarne nad środowiskiem i kulturą w Polsce, red. M. .Makohonienko, D. Makowiecki, Z. Kurnatowska, Pozanń 2007, s. 157. [↩]
3. J. Ilkiewicz, Z badań nad kulturą typu Eretebølle na Wybrzeżu Słowińskim (Dąbki, stanowisko 9), (w:) Najnowsze kierunki badań najdawniejszych dziejów Pomorza. X Pomorska Sesja Archeologów, red. W. Filipowiak, Szczecin 1995, s. 81; S. Andersen, Tybring Vig a submerged Ertebølle site and aspects of the Late Mesolithic coastal explitation, (w:) The built environment of coast areas during the Stone Age, red. D. Król, Gdańsk 1997, s. 81. [↩]
4. Wielka Historia Świata, tom 1. Świat przed „rewolucją” neolityczną, red, J. K. Kozłowski, Warszawa 2004, s. 698. [↩]
5. S. Andersen, Tybring..., s. 81. [↩]
6. J. Ilkiewicz, Z badań..., s. 81. [↩]
7. S. Welinder, The Stone Age landscape of coastal Southeast Sweden at the neolithic transition, (w:) The built environment..., s. 88-89. [↩]
8. J. Machnik, Kultura rzucewska, (w:) Prahistoria ziem polskich. T. II. Neolit, red. W. Hensel i T. Wiślański, Wrocław-Warszawa-Kraków 1979, s. 375; J. Stora, Charakterystyka eksploatacji fok na neolitycznym stanowisku w Rzucewie, (w:) Aktualne problemy epoki kamienia na Pomorzu, red. M. Fudziński i H. Pander, Gdańsk 2009, s. 344. [↩]
9. J. Stora, Charakterystyka..., s. 337. [↩]
10. Ibidem, s. 337, 339. [↩]
11. E. Lubicz-Niezabitowski, Szczątki zwierzęce z osady neolitycznej w Rzucewie na polskim wybrzeżu Bałtyku „Przegląd Archeologiczny”, T. 3: 1928, s. 79; J. Żurek, Osada z młodszej epoki kamiennej w Rzucewie, pow. wejherowski i kultura rzucewska, „Fontes Archaeologia Posnanienses”, T. 4: 1954, s. 23; J. Stora, Charakterystyka..., s. 338. [↩]
12. J. Stora, Charakterystyka..., s. 340-341. [↩]
13. Ibidem, s. 342. [↩]
14. J. Żurek, Osada..., s. 23. [↩]
15. D. Makowiecki, D. Król, Bone and antler artefacts in the Rzucewo settlement, (w:) The built environment..., s. 168. [↩]
16. J. Żurek, Osada..., s. 27. [↩]
17. J. Stora, Charakterystyka..., s. 343. [↩]
18. D. Makowiecki, Wyroby z poroża i kości w ujęciu zoologicznym, (w:) Przedmioty z poroża i kości z Janowa Pomorskiego, red. E. Cnotliwy, Elbląg 2013, s. 190-191, 1995. [↩]
19. M. Osypińska, Zwierzęta w gospodarce wczesnośredniowiecznego Szczecina, Poznań 2013, s. 62-73. [↩]
20. Ibidem, s. 79-82. [↩]
21. Ibidem, s. 165, 209, 213. [↩]
22. Ibidem, s. 211. [↩]
23. A. Gręzak, Zwierzęta w gospodarce średniowiecznego Kołobrzegu, 2. połowa XIII – XV w., Warszawa 2007, s. 91. [↩]
24. Ibidem, s. 149. [↩]
25. Ibidem, s. 63, 70, 81; B. Wywrot-Wyszkowska, Znaleziska skórzane, (w:) Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu. T. III, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg 1998, s. 230. [↩]
26. A. Gręzak, Zwierzęta..., s. 63. [↩]
27. Ibidem, s. 72. [↩]
28. J. C. Cooper, Zwierzęta mityczne i symboliczne, Warszawa 1998, s. 44. [↩]
29. Ibidem, s. 45; J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia Greków i Rzymian, Warszawa 1984, s. 103. [↩]
30. J. Parandowski, Mitologia..., s. 104. [↩]
31. B. Rutkowski, Sztuka Grecji. Kreta, Warszawa 1980, s. 28-29. [↩]
32. E. Papuci-Władyka, Sztuka starożytnej Grecji, Warszawa-Kraków 2001, s. 95. [↩]
33. W. Dobrowolski, Sztuka Etrusków, Warszawa 1971, s. 76, 104 i 107; Idem, Malarstwo etruskie, Warszawa 1979, s. 160. [↩]
34. J. C. Cooper, Zwierzęta..., s. 45. [↩]
35. Ibidem, s. 45; J. Szymański, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001, s. 248. [↩]
36. J. Parandowski, Mitologia..., s. 105. [↩]
37. J. C. Cooper, Zwierzęta..., s. 61. [↩]
38. M. Kwapiński, Zwierzęta w gospodarce i wierzeniach kultury pomorskiej, (w:) Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno?, red. T. Węgrzynowicz, Warszawa 1995, s. 363. [↩]
39. J. C. Cooper, Zwierzęta..., s. 164. [↩]
40. Ibidem, s. 291-292. [↩]