„Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej” - S. J. Shaw - recenzja

Przekrojowa, ale i szczegółowa praca poświęcona w całości historii Turcji. Książka napisana głównie z perspektywy tureckiej i z wykorzystaniem licznych tureckich materiałów źródłowych. Czytając to wielkie dwutomowe dzieło, trzeba także pamiętać, że książka jest pomyślana przede wszystkich jako podręcznik akademicki. Niestety autor nie ustrzegł się szeregu drobnych błędów.

Shaw podjął się bardzo trudnego zadania, całościowego opisania historii tak Imperium Osmańskiego jak i jego kontynuatora w postaci Republiki Tureckiej. Co ważne, Shaw nie zaczyna swojej opowieści wraz z pierwszym władcą tj. Osmanem I, ale opisuje już wcześniejszy okres pojawienia się Turków na Bliskim Wschodzie i tworzenie przez niż pierwszych państw, jak choćby Sułtanatu Rum. W ten sposób autor pokazuje cały kontekst pojawienia się Turków na tych ziemiach i powolne narodziny ich państwa. Następnie mamy szczegółową prezentację panowania kolejnych władców. Autor opisuje praktycznie każdego z nich. W późniejszym czasie, wraz ze spadkiem znaczenia władzy samego Sułtana, zaczyna w większym stopniu koncentrować się na Wielkich Wezyrach. W okresie republiki zaś prezentowani są prezydenci i premierzy. Opis historii politycznej, przeplatany jest ukazaniem ewolucji społeczeństwa i gospodarki państw tureckich. Powoduje to, że w każdym momencie lektury możemy śledzić poziom rozwoju Turcji jako takiej. Autor przy tym szczegółowo prezentuje różnego rodzaju dane na poparcie swoich tez. Siłą rzeczy więcej jest ich przy opisywaniu XIX i XX wieku, gdy trudniej jest pokazać miarodajne dane za wcześniejsze okresy.

Shaw stara się przy tym prezentować dane w miarę syntetycznie, co niejako wymusza na nim ogrom materiału jaki musi pokazać. Historia potężnego imperium nie jest sprawą na krótkie opracowanie.

Dla mnie też ciekawą obserwacją jest opis stosunków z państwami europejskimi w kontekście polityki mocarstwowej. Wbrew pozorom Polska nie wojowała za dużo z Turcją i nie była postrzegana jako jakieś szczególne „przedmurze” chrześcijaństwa. Niestety w narracji tej częściej byliśmy już podmiotem (zwłaszcza w XVII w.) polityki, a obsadzenie tronu polskiego odpowiednim kandydatem było elementem ogólnoeuropejskiej próby sił.

Czytając tą książkę trzeba pamiętać, że to przede wszystkim podręcznik i taki jest charakter samej pracy. Shaw prezentuje fakty historyczne, ograniczając własne wnioskowanie na temat procesów, które doprowadziły do danych wydarzeń. Książka tego typu ma dostarczać przede wszystkim faktów. Brakuje w niej wprost podanych odpowiedzi dlaczego doszło do danych wydarzeń. W mojej opinii taki jest właśnie cel podręcznika. Prezentować fakty, a wnioskowanie zostawić czytającemu. Niemniej sam szukam w większym stopniu książek, które koncentrują się na objaśnianiu charakteru zjawisk i procesów historycznych. Opisują DLACZEGO doszło do danego wydarzenia. W takim sensie książka może częściowo zawieść niektórych Czytelników. Sam sposób podania wiedzy w ten sposób jest też nieco nużący, kolejny Sułtan, znowu jakieś reformy, jakaś wojna, zły Sułtan, marazm, nowy Sułtan znowu reformy i tak dalej. Bardzo dobrze za to opisane są reformy XIX w. (Tanzimat).

Z drugiej strony znajdziemy w tej książce także szereg niedokładności. Usterki te powodują że brakuje mi nieco zaufania do całości przekazu. Poniżej wymienię kilka z nich. Autor nie zauważa, że na tronie polskim zasiadał Michał Korybut Wiśniowiecki. Jan Kazimierz jest wg. Shawa królem do 1673 r. kiedy to umiera, a jego następcą zostaje Sobieski. Innym dziwnym miejscem jest rozdział o kwestii ormiańskiej. Autor podaje w tekście, że pod koniec trwania imperium udział ludności ormiańskiej relatywnie rósł – odwołuje się do zaprezentowanej obok tabeli, gdzie ukazane jest że udział ludności spada z 6,47% w roku 1882, do 6,12% w roku 1895, a potem generalnie trzyma się tej wielkości. Jest problem z mapami, na których jest mnóstwo informacji trudnych do zrozumienia – z W-y Jońskimi na czele, i tak są „Do Wenecji do 1797 r., do Francji 1797-1794 oraz 1807-1815 a potem prot.brytyjski 1815-1863”. Naprawdę trudno się w tym połapać. Rozumiem, że wynika to ze skomplikowanego procesu rozpadu Imperium (problem dotyczy głównie mapy nr 2, która ukazuje właśnie ten proces) niemniej w tym momencie jest ona trudna do rozszyfrowania.

Bardzo specyficznie przedstawiana jest w ogóle kwestia ormiańska i pierwszego ludobójstwa XX w. Shaw prezentuje bardzo szczegółowo pozycje Ormian w państwie Osmanów i ukazuje ich związki z Rosją. Mam jednak wrażenie, że bagatelizuje odpowiedzialność strony tureckiej za pogromy do jakich doszło podczas I Wojny Światowej, większość jej lokuje po stronie Ormiańskiej. Do zarzucenia autorowi mam tu przede wszystkim jedno. Kwestia ludobójstwa Ormian została w dużej części nie wyjaśniona do dziś, brakuje mnóstwa szczegółów tych wydarzeń. Shaw od początku cały rozdział o tej kwestii poprzedza stwierdzeniem „tak zwana kwestia Ormiańska” z góry pokazując swoje nastawienie. A faktem jest, że problemy są nawet przy określeniu rzeczywistej skali strat jakich doświadczyła ludność ormiańska i precyzyjnego określenia jej przyczyn. Shaw należy do grona badaczy podających raczej niższe liczby dotyczące ludobójstwa. Z drugiej strony i to się chwali, Shaw stara się pokazywać także poziom strat wśród tureckiej ludności muzułmańskiej, która także musiała sprostać rzeziom – np. ze strony Greków.

Generalnie książka ta jest warta przeczytania, zwłaszcza gdy pamięta się, że jest bardziej podręcznikiem. Bardzo porządkuje poziom wiedzy na temat jednego z bądź co bądź europejskich imperiów przez długi czas. Niestety Autor nie ustrzegł się istotnych usterek. Ponadto brakuje mi nieco bardziej wyważonych sądów. Książka bardzo dobrze wydana, trafionym pomysłem jest jej podzielenie na dwa tomy co ułatwia czytanie.

Plus minus:
Na plus:
+ całościowe ujęcie historii państwa
+ duża ilość interesujących danych
+ ujęcie historii państwa w szerszym kontekście polityki
Na minus:
- nieco błędów i usterek w opisach wydarzeń
- momentami nużąca narracja
- jednostronnie opisana kwestia ormiańska

Tytuł: Historia imperium osmańskiego i republiki tureckiej t. I i II
Autorzy:  Stanford J. Shaw
Wydanie: 2012
Wydawca: Dialog
ISBN: 978-83-61203-78-0
Stron: T. I 496 s., T.II 696 s.
Oprawa: miękka
Cena: ok. 80 zł za dwa tomy
Ocena recenzenta: 6,5/10