A. Zając „Między papieżem a wielkim chanem. O franciszkanach w Azji środkowo-wschodniej”

Między papieżem a wielkim chanem to interdyscyplinarna monografia, której centralnym elementem jest spektakularna franciszkańska ekspedycja wydelegowana przez papieża Innocentego IV do władcy Wielkiego Imperium Mongolskiego w latach czterdziestych XIII wieku. Jedyna z czterech, która zakończyła się powodzeniem.

Publikacja Instytutu Studiów Franciszkańskich jest drugą w serii wydawniczej Terytoria, której przedmiotem jest spotkanie kultury chrześcijańskiej reprezentowanej przez franciszkanów z rodzimymi kulturami różnych rejonów świata. Chodzi o intelektualną i historyczną wędrówkę po terytoriach, które już od pierwszej połowy XIII wieku nawiedzali bracia mniejsi jako apostołowie pokoju i świadkowie chrześcijańskich wartości.

Wielki wenecki podróżnik Marco Polo na początku swojej księgi Opisanie świata stwierdza, wspominając swoją podróż na Wschód, że od kiedy Pan Bóg stworzył Adama, nie było na świecie człowieka, który by tyle cudowności widział co on. Trudno ocenić, ile cudowności widzieli franciszkanie Jan z Pian del Carpine i Benedykt Polak podczas podobnej wyprawy, ale pewne jest, że zdążyli z niej szczęśliwie wrócić do domu siedem lat przed narodzinami sławnego Wenecjanina. Franciszkańscy wysłannicy Innocentego IV odbyli swą podróż do chana Gujuka w Karakorum w latach 1245-1247, natomiast Marco Polo przyszedł na świat w roku 1254, a w podróż do chana Kubilaja jako siedemnastolatek wyruszył wraz z ojcem Niccolò i stryjem Matteo w 1271 roku. Jego dzieło stało się niewątpliwie jednym z najpoczytniejszych tekstów w historii. Trzeba jednak pamiętać, że pierwsze informacje o ziemiach Wielkiego Imperium Mongolskiego z opisami podróży, zwyczajów, zachowań dają świadectwa franciszkańskich emisariuszy papieskich. W prezentowanej publikacji Marcin Godawa omawia szczegółowo retorykę i znaczenie jednego z nich – Relatio Fratris Benedicti Poloni, sama zaś wyprawa jest przedmiotem artykułu Adama Mączki.

W tę kronikarsko-reporterską tradycję dotyczącą wnętrza Azji wpisuje się również Itinerarium autorstwa innego franciszkanina, Wilhelma z Rubruk, będące owocem jego wyprawy w latach 1253-1255, zaprezentowane z erudycją, wydobywające jego walory antropologiczne, przez autora polskiego przekładu Mikołaja Olszewskiego. Jak widać, między papieżem a wielkim chanem znalazło się istotne historycznie miejsce dla franciszkanów z wybitnymi postaciami, które już po Carpinim i Benedykcie odegrały ważną rolę, jak chociażby Jan z Montecorvino, pierwszy biskup Pekinu, którego działalność przedstawia Wojciech Kluj. Spadkobiercą i wielkim kontynuatorem franciszkańskiego dzieła misyjnego w Chinach okazał się już w XX wieku o. Gabriele Allegra, błogosławiony Kościoła katolickiego, autor przekładu Biblii na język chiński, którego sylwetkę i działalność ukazuje Anna Romańska-Winiarska. Historię franciszkańskich misji w Chinach na przestrzeni wieków omawia Grzegorz Kordek. Natomiast Stanisław Kawa przedstawia zarys historii chrześcijaństwa na terenach obecnego Uzbekistanu. Działalność franciszkanów na historycznych ziemiach Wielkiego Imperium Mongolskiego jest przykładem o wiele szerszego zaangażowania spadkobierców świętego Franciszka w szerzenie chrześcijaństwa aż po krańce ziemi, o czym pisze Katarzyna Gorgoń.

Niewątpliwym atutem niniejszej publikacji jest uwzględnienie historycznego, religijnego i kulturowego tła tego rejonu świata, nakreślonego przez znawców tematu, Jerzego Tulisowa i Zbigniewa Wesołowskiego. Religioznawcze i kulturoznawcze teksty otwierające drugi tom Terytoriów pozwalają uzmysłowić sobie, z jakim światem mieli okazję spotkać się europejscy franciszkanie, podczas kolejnych wypraw oraz w codziennym – dłuższym czy krótszym – egzystowaniu poza granicami rodzimej, również polskiej kultury. Warto w tym miejscu podkreślić, że choć często w opisach wyprawy do Karakorum o Benedykcie Polaku wspomina się zaledwie na marginesie, trzeba jednak uznać, że bez niego legacja skazana byłaby na niepowodzenie, służył bowiem nieodzowną pomocą – o czym w swoim dziele pisze sam Carpini – jako tłumacz, a wrodzonego sprytu, przezorności i hartu ducha też mu nie brakowało.

Dziesięciu autorów oddaje do rąk czytelników ciekawą lekturę pod redakcją Andrzeja Zająca, dyrektora Instytutu Studiów Franciszkańskich, będącą owocem wspólnej pracy w zgłębianiu tajemnic Azji środkowo-wschodniej, odkrywanych wcześniej przez franciszkańskich legatów i misjonarzy. Powodem do radości jest owocna współpraca osób będących na różnym etapie kariery naukowej i reprezentujących różne ośrodki naukowe: Monumenta Serica Institute w Sankt Augustin koło Bonn, Instytut Filozofii i Socjologii PAN, Zakład Turkologii i Ludów Azji Środkowej Uniwersytetu Warszawskiego, Instytut Dialogu Kultury i Religii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Wydział Teologiczny i Wydział Historii i Dziedzictwa Kulturowego Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie, Pontificia Facoltà Teologica San Bonaventura w Rzymie.