Izaak I Komnen – pierwszy cesarz dynastii Komnenów

Nieudolne panowanie Michała VI stało się przyczyną buntu armii. Na czele rebelii stanął Izaak Komnen. Jako pierwszy cesarz z dynastii Komnenów starał się przywrócić prestiż imperium rzymskiego.

Cesarstwo bizantyńskie po śmierci Bazylego II

Świetność cesarstwa rzymskiego przywrócona przez cesarza Bazylego II okazała się krótkotrwała. Po śmierci wybitnego władcy w 1025 r., rozpoczął się okres politycznego zamętu, który został zakończony wstąpieniem na tron, w 1081 r., Aleksego I Komnena. Okres chaosu pomiędzy Bazylim a Aleksym charakteryzował się wpływami arystokracji urzędniczej, całkowicie zaniedbującej sprawy wojskowe. Niedocenieni żołnierze postanowili walczyć o swoje prawa. Na czele zawiązanego spisku przeciwko cesarzowi Michałowi VI stanął przyszły cesarz Izaak Komnen, który chwilowo przywrócił stabilizację państwa.

Młodość przyszłego cesarza Izaaka Komnena. Związki rodzinne

Wiele informacji o rodzinie przyszłego cesarza Izaaka (ur. 1005 r.) dostarcza nam dzieło bizantyńskiego historyka, Nikefora Bryennios’a, pt.: Materiały Historyczne1. Izaak był synem Manuela, który rozpoczął swoją karierę na dworze cesarza Bazylego II (976-1025 r.). Zadaniem ojca przyszłego imperatora rzymskiego było doprowadzenie do ugody między cesarzem a buntownikiem Bardasem Sklerosem: „Manuel otrzymał rozkaz, by połączyć w całość rozdarte części Cesarstwa Rzymskiego i doprowadzić do ich pełnego zjednoczenia”2. Młodszym bratem Izaaka był Jan. Po śmierci ojca, obaj znaleźli się pod opieką cesarza, który zadbał o ich staranne wykształcenie, powierzając chłopców najlepszym nauczycielom.

„Wyznaczył im wychowawców i nauczycieli. Pierwszym powierzył kształtowanie charakteru chłopców, drugim – nauczanie ich sztuki wojennej(...) Na miejsce pobytu wyznaczył chłopcom klasztor Studios3, a to z dwojakiego powodu: aby mogli ćwiczyć się w cnocie, naśladując świętych mnichów i szybciej opuszczać miasto wyruszając na ćwiczenia we władaniu bronią”4.

Kiedy tylko obaj chłopcy osiągnęli wiek młodzieńczy, wstąpili do przybocznej straży cesarskiej. Wkrótce potem zawarli związki małżeńskie. Izaak ożenił się z córką bułgarskiego króla, Katarzyną (znaną w Bizancjum jako Helena), natomiast jego brat Jan pojął za żonę córkę Aleksego Charona, Annę Dalassenę5. Jak opisał to historyk, obaj bracia cały czas żyli z sobą w zgodzie. Kiedy Izaak został cesarzem, nadał swojemu bratu godność kuropalaty6 i uczynił go głównodowodzącym wojsk na zachodzie.

Wystąpienie Izaaka przeciwko cesarzowi Michałowi VI (1056-1057)

Michał VI był cesarzem, który panował przez rok. Nie cieszył się dobrą opinią wśród żołnierzy, ponieważ, jak wspomina ówczesny historyk Michał Psellos, byli oni pomijani podczas nadawania godności przez samego imperatora. Michał, jako przedstawiciel arystokracji urzędniczej, obdarzał zaszczytami i honorami wyłącznie senatorów i zasłużonych urzędników. Jak podaje historyk, kiedy te wieści dotarły do uszu żołnierzy, postanowili oni upomnieć się o swoje. Do Konstantynopola przybyło poselstwo, któremu przewodniczył Izaak Komnen. Spotkanie z cesarzem nie przyniosło zamierzanego skutku, bowiem Michał VI zarzucał żołnierzem brak sukcesów. Izaakowi natomiast wypominał lekkomyślność oraz dążenie do zysków. Niezadowoleni żołnierze postanowili zawiązać spisek, na czele którego stanął Izaak Komnen. Całe wojsko oraz arystokracja wojskowa z wielką radością przyjęli tę decyzję:

„Nie zdążyli jeszcze zorganizować spisku, a już zebrało się wokół nich dzielne wojsko, przypłynęła wielka liczba szlachty i utwierdziła ich w powziętym zamiarze. Kiedy bowiem wszyscy razem usłyszeli, że mężny wódz zostanie ich cesarzem i że najpotężniejsze rody – znali – ich członków z imienia- były z nim związane, nie czekając nawet, z miejsca połączyli się z nimi. Spieszyli się tak jak dobry biegacz, który chce wyprzedzić innego. Już dawniej chcieli podporządkować całe Cesarstwo Rzymskie stronnictwu wojskowemu, zostać poddanymi wodza - autokratora i skończyć z zasadą cywilnego następstwa tronu w państwie”7.

Powyższy fragment Kroniki Michała Psellosa odzwierciedla ówczesne nastroje panujące wśród wojskowych. Spisek przeciwko władzy cesarza został zawarty 8 lipca 1057 r. w Gunarii. Obóz wojskowy znajdował się koło Nikei. Jak informuje nas autor kroniki, Izaak w spisku kierował się rozwagą. Izaak wraz z wojskiem rozpoczął marsz ku stolicy Imperium rzymskiego, zdobywając coraz więcej ziem. W tym samym czasie władza Michała VI ograniczała się jedynie do Konstantynopola. Według słów kronikarza Psellosa, cesarz nie uczynił nic, aby stłumić bunt:

„Cesarz rozciągał swą władzę, jedynie na Bizancjum, a ci, którzy nim kierowali, postępowali tak, jak gdyby nic się nie stało, nie powzięli żadnych decyzji w obliczu tej zuchwałości, nie pchnęli przeciw buntownikowi pozostałych oddziałów wojska i nie zrobili nic innego, żeby zniszczyć armię uzurpatora”8.

Jak wskazuje Psellos, cesarz wezwał go do siebie, aby się z nim pogodzić. Sam autor kroniki dał cesarzowi trzy rady: po pierwsze, pogodzić się z patriarchą, ponieważ: „patriarcha rozporządzał wielką siłą i mógłby udzielić uzurpatorom ogromnej pomocy, gdyby cesarz nie zawiązał się z nim zawczasu i to w sposób bardzo ścisły”9. Autor kroniki wspomina tutaj o patriarsze - Michale Cerulariuszu, który rzeczywiście był przeciwnikiem Michała VI i samego Psellosa. Udzielał swojego poparcia spiskowcom, spotykającym się w kościele Hagia Sophia. Drugą radą udzieloną przez kronikarza było wysłanie poselstwa do buntownika, w celu złagodzenia jego planów. Trzecia i ostatnia rada dotyczyła wezwania wojska zachodniego do walki z buntownikami. Imperator Michał VI zaaprobował drugą i trzecią radę historyka. Na czele ściągniętych wojsk cesarskich stanął eunuch Teodor oraz duks Aaron. Psellos w swojej kronice tak opisuje obie armie:

„Liczebnością wyraźnie górowały wojska cesarskie, siłą natomiast i zwartością szyku bojowego przewyższała ich druga armia. Rzeczą ważniejszą i bardziej godną podziwu było to, że nasi wrogowie mieli wojsko w większym stopniu zdyscyplinowane i pewne dla dowódcy, podczas gdy nasza armia uszczuplała się i topniała, gdyż każdego dnia wielu żołnierzy przechodziło na stronę wojska buntowniczego a ten, który stał na czele naszych sił- nie mam potrzeby- wypowiadać jego imienia- skłaniał się ku jednej, raz ku drugiej stronie, choć pozornie był bezstronny„10.

Bitwa między wojskami cesarskimi a buntowniczymi rozegrała się 20 sierpnia 1057 r. nieopodal Nicei w miejscowości Polemon. Zakończyła się klęską wojsk obozu cesarskiego. Po tej bitwie eunuch Teodor zdecydował się zawrzeć pokój z Izaakiem Komnenem. Po przegranej walce Michał VI postanowił wysłać Psellosa w poselstwem do buntowników. Początkowo autor kroniki nie chciał przyjąć tej propozycji, argumentując to faktem, iż Izaak po ostatnim zwycięstwie odmówi zawarcia jakiegokolwiek porozumienia. Jednak po dłuższej namowie zgodził się, jednak pod warunkiem, że będzie mu towarzyszył dostojnik z senatu. Wybór padł na Leona Aloposa. Dodatkowo, wraz z nimi udał się Konstantyn Leichudes - ten sam, który po abdykacji Izaaka przyjął go w poczet mnichów. Kiedy posłowie przybyli do obozu buntowników w Nikomedii, zostali radośnie przyjęci, bowiem wielu żołnierzy nie chciało już więcej przelewać bratniej krwi. Podczas rozmów obie strony ustaliły, że Izaak otrzyma godność cezara i współudział w rządach cesarskich. Uzurpator domagał się również usunięcia z administracji cesarskiej Leona Paraspondylosa. Kiedy posłowie wrócili do stolicy, opowiedzieli o wszystkim cesarzowi Michałowi, który zgodził się przyjąć warunki Komnena. Wyprawił z powrotem trzech posłów do obozu buntownika z listem, w którym zaakceptował wszystkie warunki. Drugie poselstwo Psellosa do Komnena miało miejsce 29/30 VIII 1057 r. Gdy tylko posłowie przekazali cezarowi dobre wiadomości, od razu postanowił on rozwiązać własne wojska. Historyk w takich słowach ocenia swoje poselstwa:

„Nasze drugie poselstwo było całkowicie udane. Odczuwaliśmy niewypowiedzianą radość, żeśmy wnieśli dla dobra ojczyzny jakiś niemały wkład w postaci naszych słów i naszej mądrości”11.

Oczywiście autor kroniki zapomniał wspomnieć o swojej podwójnej roli. Okazało się, że Psellos zdradził Michała VI, a swoje poselstwo wykorzystał jako łącznik między spiskowcami, popieranymi przez Cerulariusza, działającymi w stolicy i Nikomedii. Tego samego dnia do obozu cezara przyszła wiadomość o obaleniu imperatora. Okazało się, że w Konstantynopolu senatorowie zawiązali spisek przeciwko cesarzowi. Zmusili oni obalonego Michała VI do zostania mnichem. Komnen początkowo traktował te wiadomości z rezerwą, jednak po upewnieniu się co do ich wiarygodności, zgodził się przyjąć godność cesarską. Psellos w swojej kronice przyznaję, że obawiał się o swoje życie. Bał się nie tylko patriarchy Cerulariusza, ale również nowego cesarza - Izaaka I. Kiedy przybyli do stolicy imperium, tłum Konstantynopola tak przywitał nowego imperatora:

„Cała ludność Miasta ruszyła na spotkanie cesarza: jedni nieśli dla niego płonące pochodnie, jak dla Boga, drudzy skrapiali go wonnymi olejkami, każdy robił mu coś miłego, jeden to drugo owo. Wszyscy razem świętowali na jego cześć, tańczyli wokół niego i patrzyli na jego wjazd do Cesarskiego Miasta, jakby na jakieś objawienie się Najwyższego”12.

Powyższy cytat wskazuje na pewne zjawisko, charakterystyczne dla historii Bizancjum. Bowiem każdy nowy cesarz, dla wsparcia swojej władzy, potrzebował poparcia mieszkańców stolicy. Niejednokrotnie w historii państwa zdarzało się, że cała prowincja występowała przeciwko woli cesarza, ale jednak dopóki mieszkańcy miasta byli po jego stronie, sprawował swoją władzę. Swoje rządy Izaak legalnie rozpoczął 1 września 1057 r.13.

Panowanie Izaaka Komnena. Choroba i abdykacja cesarza

Pierwszym krokiem nowego władcy było uhonorowanie i wynagrodzenie żołnierzy, którzy dzieli z nim trudy walki o władzę. Po tej uroczystości odprawił żołnierzy do domów. Cesarstwo, jakie został Izaak, znajdowało się w fatalnej sytuacji zarówno finansowej, jak i militarnej. Od nowego imperatora poddani oczekiwali uzdrowienia stanu państwa. Kronikarz wskazuje na fakt, że po śmierci Bazylego II następcy bardzo szybko zaprzepaścili jego dzieło. Wydawali finanse na swoje własne zbytki. Izaak natomiast doceniał sytuację, w jakiej znalazło się imperium i na poważnie zajmował się sprawami wojskowymi. Psellos w swojej kronice zarzuca jednak cesarzowi niekompetencje. Uważał, że Izaak nie jest osobą, która dobrze pokieruje imperium w tak ciężkich czasach. Zarzucał mu, że zmieniając decyzje swoich poprzedników zniszczy Cesarstwo Rzymskie:

„Tymczasem dążąc do zmiany wszystkiego, spieszył, by natychmiast zniszczyć drzewo Cesarstwa Rzymskiego, ścinał jego kwitnące przed długie lata gałęzie, jakby ciało cudacznego polipa, złożone z kilku głów, o długiej nieprzyjemnej szyi(… )”14.

Nowy władca imperium cofnął rozporządzenia wydane przez poprzedniego cesarza. Odebrał przyznane darowizny, zwłaszcza mnichom i Kościołowi, co wywołało oburzenie kronikarza. Wszystkie skonfiskowane dobra uzupełniły stan skarbca. Duchownym wyznaczył minimum niezbędne do życia. Dochodzi również do wymiany zdań pomiędzy cesarzem a patriarchą Cerulariuszem. W wyniku tych sprzeczek, patriarcha zostaje skazany na banicję, gdzie wkrótce umiera. Oczywiście Psellos słowem nie wspomina w swojej kronice, że na polecenie cesarza przygotował na sesję synodu akt oskarżenia przeciwko Cerulariuszowi. Następcą wygnanego patriarchy został Konstantyn Leichudes.

W ostatnich miesiącach swojego krótkiego panowania, Izaak miał się stać człowiekiem nie sympatycznym. Gardził wszystkimi oraz uważał, że na wszystkim zna się najlepiej. Kronikarz określa cesarza jako małomównego, bowiem w jego imieniu mieli wypowiadać się krasomówcy. Ulubionym zajęciem monarchy było polowanie, zwłaszcza na żurawie. Po zwycięskiej kampanii nad barbarzyńcami, Izaak zachorował. Uważając, że choroba jest śmiertelna, postanowił abdykować. Nie posiadał męskiego potomka, dlatego na swojego następcę wyznaczył Konstantyna, pomijając przy tym swojego brata Jana15:

„Kiedy Komnenowi pozostało ostatnie wydawało się tchnienie, Konstantyn, zaproszony do pałacu, stał zgodnie ze swym zwyczajem z rękami ukrytymi w szacie, czerwieniąc się, trzymał oczy spuszczone do ziemi, co było jego nawykiem. Cesarz zebrał bardzo dokładnie swoje myśli: Wobec tych, którzy mnie otaczają- powiedział - brata, bratanka i najdroższych ze wszystkich: mej małżonki cesarzowej oraz mej jedynej by tak rzec, córki, mój akt woli łączy cię głęboko ze mną, a twój charakter więcej dla mnie znaczy niż więzy krwi. Tobie powierzam Cesarstwo oraz te najdroższe mi istoty”16.

Ostatnie chwile panowania cesarza opisuje również w swojej kronice Nikefor Bryennios :

„W trzecim roku panowania cesarz Izaak, brat Jana, pojechał przez Propontydę w okolice miasteczka Onoratos, gdzie oddawał się łowom i innym ćwiczeniom fizycznym. Nie wyszły mu one jednak na dobre, gdyż nabawił się zapalenia opłucnej. Na trzeci dzień choroby nie poczuł się lepiej, wsiadł na statek i wrócił do pałacu cesarskiego. Od razu zatroszczył się o swego sukcesora, Myśląc o następcy, uznał swojego brata za najbardziej godnego tronu. (...) Wysłuchawszy słów brata, Jan zdecydowanie odżegnał się od wzięcia spraw państwowych na swe barki. Odmówił, twierdząc, że gotów jest raczej znieść wszystko niż zostać cesarzem(...)Cesarz widział, że choroba nasila się. Stracił też nadzieje, że uda mu się przekonać brata, zwrócił więc uwagę na Konstantyna Dukasa, obdarzonego wieloma zaletami. Kazał wezwać Konstantyna do siebie, omówił z nim sprawy państwowe, polecił jego opiece swoją rodzinę i w końcu uwieńczył cesarskim diademem; Dukas zdjął już anielskie suknie i przywdział szaty purpurowe. Izaak usunął się do monasteru Studios”17.

Abdykujący cesarz w 1059 r. wstąpił do klasztoru Studios, gdzie oddał swe ostatnie tchnienie w 1061 r. Mimo niezbyt chwalebnej opinii w oczach historyków i ówczesnych mieszkańców imperium, Izaak okazał się władcą, który przywrócił równowagę finansów publicznych oraz zapewnił na krótki czas spokój na granicach. Jednak ostateczną chwałę Imperium przywróci dopiero Aleksy I Komnen.

Bibliografia:

1. Bryennios N., Materiały historyczne, tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1974.
2. Gregory T.E., Historia Bizancjum, Kraków 2008.
3. Psellos M., Kronika, tłum. O. Jurewicz, Kraków 2005.

^{Korekta: Jagoda Marek}

^{Redakcja merytoryczna: Iwona Górnicka}

1. Szczegółowe informacje na temat Nikefora i innych pisarzach bizantyńskich można znaleźć w publikacji: Jurewicz O., Historia literatury bizantyńskiej, Wrocław 1984. [↩]
2. N. Bryennios, Materiały Historyczne, tłum. O.Jurewicz, Wrocław 1974, s. 10. [↩]
3. Studios to jeden z największych klasztorów w Konstantynopolu założony w 463 roku. [↩]
4. N. Bryennios, Materiały Historyczne, tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1974, s. 10. [↩]
5. Z tego małżeństwa narodził się m.in. przyszły cesarz Aleksy. [↩]
6. Kuropalata to jedna z trzech najwyższych wojskowych godności na dworze bizantyńskim. Dowódca straży pałacowej, odpowiedzialny za m.in. wprowadzanie znanych osobistości przed oblicze cesarza. [↩]
7. M. Psellos, Kronika, tłum. O. Jurewicz, Wrocław 2005, s. 271. [↩]
8. Tamże, s. 273. [↩]
9. Tamże, s. 274. [↩]
10. Tamże, s. 275. [↩]
11. Tamże, s. 292. [↩]
12. Tamże, s. 295. [↩]
13. Jak powszechnie wiadomo, 1 września to początek roku w kalendarzu bizantyńskim. [↩]
14. Tamże, s. 302. [↩]
15. Ze związku z Katarzyną Komnen miał dwie córki: Marię i Manuelę. [↩]
16. Tamże, s.327. [↩]
17. N. Bryennios, Materiały Historyczne, tłum. O. Jurewicz, Wrocław 1974, s.12-13. [↩]