PZPR – struktura organizacyjna

Powstała w 1948 r. Polska Zjednoczona Partia Robotnicza odziedziczyła po swojej poprzedniczce hegemoniczną pozycję w polskim systemie politycznym. Partia rządziła niepodzielnie aż do końca lat osiemdziesiątych. Warto więc przeanalizować jej struktury organizacyjne.

Struktura PZPR

PZPR posiadała hierarchiczną strukturę organizacyjną. Najwyższą pozycję zajmował Komitet Centralny (KC). Podlegały mu komitety wojewódzkie (KW). Niżej w strukturze znajdowały się komitety powiatowe, gminne, miejskie oraz zakładowe. Najniższym ogniwem w hierarchii były Podstawowe Organizacje Partyjne (POP). W 1954 r. gminy zostały zastąpione przez gromady. W 1975 r. zlikwidowano podział państwa na powiaty. W obu przypadkach reformy wymusiły zmiany w strukturze PZPR. Komitety gminne zostały zastąpione przez gromadzkie, a komitety powiatowe rozwiązano.

Powyższa struktura miła na celu realizacje zasady „centralizmu demokratycznego”. Oficjalnie członkowie partii mogli, a nawet musieli debatować nad wprowadzanymi decyzjami, ostatecznie jednak byli zobowiązani dostosowywać się do woli wyższych szczebli. Statut poświęcał najwięcej miejsca POP. Od nich zaczynała się charakterystyka struktur partyjnych. W rzeczywistości stojące najniżej w hierarchii POP-y nie posiadały praktycznie żadnej władzy. Podstawowe Organizacje Partyjne opierały się na więzi terytorialnej (gospodynie domowe, emeryci), produkcyjnej (zakłady przemysłowe), terytorialno-produkcyjnej (wieś).

Zjazd

Najwyższą władzę w partii posiadał Zjazd. W latach 1948–1990 przeprowadzono jedenaście spotkań tego typu. Kompetencje Zjazdu były bardzo szerokie. Zatwierdzał on m.in. plan 5-letni, uchwalał statut, określał linię polityczną partii oraz wybierał najwyższe władze partyjne: Komitet Centralny (KC), Centralną Komisję Kontroli Partyjnej (CKKP) oraz Centralną Komisję Rewizyjną (CKR). W zjeździe brali udział delegaci – komuniści wybrani z niższych szczebli struktury partyjnej. Zjazdy odbywały się w odstępie 4–5 lat1 .

Komitet Centralny

Wybierany przez Zjazd Komitet Centralny stanowił najwyższą władzę partyjną w okresie między zjazdami. Obrady plenarne KC miały odbywać się nie rzadziej niż co 3 miesiące. Był to dość liczny organ, liczył bowiem od 100 do 150 członków oraz około 100 zastępców dysponujących głosem doradczym. Najważniejszą funkcją KC był wybór I sekretarza KC, Sekretariatu oraz Biura Politycznego (BP). Komitet Centralny podejmował decyzje w formie uchwał. Dotyczyły one praktycznie każdej dziedziny życia kraju: gospodarki, kultury, spraw zagranicznych, obronności, edukacji itd.2 .

I sekretarz KC, Biuro Polityczne

Najważniejszym człowiekiem w ówczesnej Polsce i faktyczną głową państwa był I sekretarz KC PZPR. Przez 42 lata istnienia partia posiadała siedmiu urzędników tej rangi. Byli to: Bolesław Bierut, Edward Ochab, Władysław Gomułka, Edward Gierek, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski oraz Mieczysław Rakowski.

Uprawnienia I sekretarza KC były niezwykle szerokie. Reprezentował partię, sprawował nadzór nad siłami zbrojnymi (jako Szef Komitetu Obrony Kraju), kierował pracą Biura Politycznego oraz sekretariatu.

Biuro Polityczne skupiało najważniejszych polskich komunistów. W jego składzie znajdowali się tacy ludzie, jak Marian Spychalski, Józef Cyrankiewicz, Hilary Minc, Roman Zambrowski, Ignacy Loga-Sowiński czy Mieczysław Moczar. Początkowo BP liczyło 11 członków, pod koniec istnienia partii liczba ta wzrosła do 15. Podobnie jak KC, również w BP poza członkami wybierano zastępców.

Gremium to stanowiło wraz z sekretariatem władzę wykonawczą PZPR. Do najważniejszych zadań BP należała realizacja uchwał KC i zjazdu. Źródło potęgi BP leżało w tym, że obradował permanentnie, w przeciwieństwie do KC, który zbierał się na obrady plenarne stosunkowo rzadko. Biuro Polityczne często jest określane jako „super rząd”3 .

Centralna Komisja Kontroli Partyjnej, Centralna Komisja Rewizyjna

Wybierana przez KC Centralna Komisja Kontroli Partyjnej (CKKP) oraz wybierana przez Zjazd Centralna Komisja Rewizyjna (CKR) tworzyły władzę kontrolną partii. Zadaniem CKKP było czuwanie nad przestrzeganiem statutu przez członków partii. Wachlarz stosowanych kar był szeroki. Od upomnień, aż po pozbawienie członkostwa. Liczba przewinień podlegających karze była również duża. Poza przestępstwami pospolitymi rozpatrywano również łamanie dyscypliny partyjnej. Do kompetencji CKR należała kontrola działalności finansowej PZPR oraz rozpatrywanie skarg na urzędników partyjnych4 .

Terenowe organy władzy partyjnej

Podobną strukturę do centralnych miały władze terenowe. Dla województwa, powiatu, miasta, dzielnicy oraz gminy odpowiednikiem zjazdu była konferencja. Podczas obrad, w których uczestniczyli delegaci niższych instancji partyjnych, dokonywano wyboru członków danego komitetu. Podczas pierwszego posiedzenia plenarnego komitetu wybierano I sekretarza, sekretarzy oraz nieetatowych członków egzekutywy.

Egzekutywa była odpowiednikiem BP w terenie. W jej skład wchodzili: I sekretarz, sekretarze (członkowie etatowi) oraz nieetatowi działacze. Do ostatniej grupy wybierano najczęściej lokalnego komendanta MO, szefa bezpieki, przedstawiciela organizacji młodzieżowych, np. przewodniczącego ZMP, przedstawiciela rolnictwa, najczęściej dyrektora PGR, przedstawiciela lokalnego przedsiębiorstwa przemysłowego itd.5 .

Poza wyborem egzekutywy wyłaniano również wojewódzką/powiatową komisję kontroli partyjnej oraz wojewódzką/powiatową komisję rewizyjną. Na poziomie komitetu zakładowego wybierano jedynie zakładową komisję rewizyjną.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza posiadała rozbudowane struktury. Istniały organy centralne oraz terenowe. W obu przypadkach możemy wyróżnić władzę wykonawczą: BP, I sekretarze, sekretarze oraz egzekutywy odpowiedniego szczebla, władzę uchwałodawczą tworzoną przez komitety centralny i powiatowe oraz zjazd, a także władzę kontrolną, w skład której wchodziły komisje rewizyjne i komisje kontroli partyjnej.

Bibliografia

1. Drabik S., Elita polityczna krakowskiej PZPR w latach 1956–1975, Kraków 2013.
2. Sowa A. L., Wielka historia Polski, tom 10, od drugiej do trzeciej Rzeczpospolitej (1945–2001), Kraków 2001.
3. Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Warszawa 1954.
4. Zawadka Katarzyna, Komitet Wojewódzki PZPR w Lublinie 1948–1956, Lublin 2014.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska}

^{Korekta: Łukasz Konopko}

1. Statut Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, Warszawa 1954, s. 22–24. [↩]
2. Statut..., s. 24–25. [↩]
3. A. L. Sowa, Wielka historia Polski, tom 10, od drugiej do trzeciej Rzeczpospolitej (1945–2001), Kraków 2001, s. 240–241. [↩]
4. Statut..., s. 23 –27. [↩]
5. S. Drabik, Elita polityczna krakowskiej PZPR w latach 1956 – 1975, Kraków 2013, s. 67 – 84, K. Zawadka, Komitet Wojewódzki PZPR w Lublinie 1948 – 1956, Lublin 2014, s. 65 – 69. [↩]