Kult kobiety w pradziejach

Eliade uważał, że mitu nie powinno poddawać się jakiejkolwiek ocenie rozstrzygającej prawdziwość zawartych w nim wydarzeń. Zwłaszcza, że w micie dostrzega się sferę sacrum, objawienie świętości1 . Jednakże obecnie mit postrzegany jest jako historia, która na potrzebę siły swojego przekazu została ubarwiona i przekazuje fałszywe informacje o kimś lub o czymś, która nie potrzebuje dowodów na to, by zostać uznaną za prawdę lub kłamstwo2 . Różnice postrzegania pewnych historii prowadzą do powstawania grup opozycyjnych, wyszukujących dowody na potwierdzenie swoich tez lub na obalenie tezy tych pierwszych. Dotyczy to na przykład historii powstania matriarchatu, czy w ogóle jego istnienia, a co za tym idzie, samego kultu kobiety w prehistorii. Chciałabym zatem przedstawić postrzeganie kobiet i ich rolę w zamierzchłych czasach oraz związany z nią mit o Wielkiej Bogini.

Rola kobiety od zawsze zależna była od kultury i religii, jaka ją otaczała. Asymetria związana z płcią i przynależnymi jej cechami była klarowna i dostosowana do atrybutów przypisywanych kobietom i mężczyznom. I tak płeć piękna kojarzona była z płodnością, rodzicielstwem, a co najważniejsze z tajemnicą nowego życia3 . Okres ten nazywano matriarchatem, kiedy to społeczności prehistoryczne koncentrowały się na kulcie kobiet4 , pełniących dominującą rolę nie tylko w sferze społecznej, ale również politycznej i religijnej5 . Nim zrozumiano rolę mężczyzn w procesie prokreacji, uważano, że to kobiety posiadają wrodzoną mądrość i znają tajemnice bogów, wszak to one przynosiły na świat życie.

Narodziny Wenus, fresk z Pompejów, I wiek

Dowodem na kult kobiet w tamtym czasie miały być liczne rzeźby przedstawiające nagą postać kobiety, nazywaną dziś Wenus. Imię to pochodziło od rzymskiej bogini miłości, którą ukazywano jako nagą lub obnażoną do połowy. Jedni uważali, że rzeźba przedstawia wizerunek Bogini Matki, inni zaś, że erotyczny ideał ówczesnych ludzi. Tłumaczono, że poprzez zwiększoną ilość spożywanego mięsa, wzrósł popęd seksualny. Następstwem tego był podziw wobec kobiet, uwieczniany w formie figurek6 . W osadach, gdzie odnajdywano kolejne wizerunki przedstawiające kobiety, nie odnaleziono ani jednej, która przedstawiałaby mężczyznę7 . Z czasem uległo to zmianie, jednak liczba figurek, przedstawiających mężczyzn, to ok. tysiąca przy ok. 30 tysiącach żeńskich8 . Znaczenie kobiet w społeczeństwie sprawiło, że teoria jakoby był to wizerunek Bogini Matki, Wielkiej Matki Ziemi, była najbardziej prawdopodobna, a także spowodowało wzrost kultu Wielkiej Bogini, najwyższego bóstwa w okresie neolitycznym, uosabiającego życie pod każdą postacią. R. Drössler tak opisał znaczenie kobiety: „Rządzącą (…) narodzinami i życiem, a także śmiercią i zmartwychwstaniem ludzi, przynoszącą nieśmiertelność i wyzwolenie. Panowała nad światem podziemnym (…). Znając tajemnicę życia i śmierci, często była patronką kultów misteryjnych, matką mądrości i czarnej magii. (…) Jako władczyni nieuchronnej śmierci Bogini-Matka była także widziana w roli pani losu (…)”9 .

Nazywana często Różą Kosmosu, bo i róża była jej symbolem, Bogini była wszystkim, wielością: „plejadą swych boskich przejawów”10 . Cechy przypisywane Bogini Matce sugerowały olbrzymią zależność społeczności od wyznawania jej kultu, tak samo jak społeczności zależne były od kobiet, które w tamtym czasie, prócz przygotowywania pożywienia i gromadzenia zapasów, obrabiały skórę, pilnowały porządku, dbały o ogień oraz cieszyły się uznaniem i kultem matki plemienia11 . Były to silne kobiety, nie bojące się wyzwań i obowiązków, które rodziły realia tamtych czasów.

Dzięki Bogini Matce narodził się pierwszy ideał kobiety, skupiający się na erotyzmie, sile i płodności. Większość figurek bowiem przedstawiała kobietę brzemienną oraz uwydatniała wszelkie cechy fizyczne, mogące wskazywać na ten stan: wydatny brzuch, duże piersi oraz szerokie biodra. Kojarzono to także ze zdrowiem i pomyślnością, obfite kształty oznaczały również dostatek jedzenia, czyli powodzenie w polowaniach. Temu wizerunkowi zagrażał jedynie brak rysów twarzy na figurkach, płaskorzeźbach czy rysunkach odnalezionych w jaskiniach, którym towarzyszyły przedstawienia dzikich zwierząt i narzędzi, używanych przez mężczyzn w czasie polowań. Sugerować to może uprzedmiotowienie i nieprzykładanie uwagi do kobiet jako narzędzi, dzięki którym mężczyźni zaspokajali swoje potrzeby, a jednocześnie zdobywali potomków12 . Innym wytłumaczeniem braku rysów twarzy jest teoria, że Wenus miała być matką, a nie pięknością i to było jej największym walorem.

Brzemienność ukazywana przez sztukę sugerowała równocześnie zachwyt nad kobietą, czyli tą, która dawała życie i napędzała świat, zapewniała kontynuację rodu. Narodziny i dawanie nowego życia były symbolem „bramy życia”, przejawem integralności z siłami kosmosu, duchowością13 .

Fenicka figurka alabastrowa z VII wieku p.n.e., prawdopodobnie przedstawia boginię Astarte, Narodowe Muzeum Acheologiczne, Madryt / źródło: pl.wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0

Hipoteza matriarchatu odnalazła swoje podłoże także w religii, która miała być fundamentalnym czynnikiem odpowiadającym za zmiany w społeczeństwie pradziejowym. Kobiety dążyły do usamodzielnienia się i uniezależnienia od mężczyzn. Wzrost znaczenia ich roli w sferze religijnej rozpoczął matriarchalny okres „demetryjski”14 . Przedstawicielkami tego kultu, a także fazy „demetryjskiej”, były znane wszystkim Amazonki w okresie Grecji przedklasycznej. Naród wojowniczych kobiet, które uważały mężczyzn za niższy gatunek, utrzymywały kontakt z cudzoziemcami płci męskiej wyłącznie w celach prokreacji, a męskie potomstwo zabijały lub okaleczały. Były samowystarczalne, a swoje córki kształciły w sztuce wojennej15 . Ich tarcze miały kształt półksiężyca, symbolu kobiety16 . Zdominowanie wiary przez bóstwa kobiece doprowadziło do pojawienia się żeńskiej symboliki, która do dziś przypisywana jest kobietom. Opisuje również funkcjonowanie matriarchatu i wprowadzonych przez kobiety zasad, wedle których funkcjonowało społeczeństwo. Są to między innymi: lewa strona, ziemia dominująca nad niebem, księżyc dominujący nad słońcem oraz młodość przeciwstawiana starości17 . Kult lunarny, księżycowy, ściśle związany jest z kultem kobiet, które oddawały mu cześć, a co za tym idzie, także życiu i płodności. Fazy księżyca odpowiadają także cyklowi menstruacyjnemu. W każdej cywilizacji możemy odnaleźć odpowiednik bogini, patronki księżyca. Była to syryjska Astarte, egipska Izyda lub Hathor, babilońsko-asyryjska Isztar, sumeryjska Inanna, grecka Selene, w mitologii rzymskiej znana jako Luna. Jej kult łączył się z kultem Artemidy, rzymskiej Diany, bogini płodności i światła księżycowego, oraz greckiej Hekate, bogini śmierci i magii18 .

Rola i wizerunek kobiet począwszy od czasów prehistorycznych ewoluował na przestrzeni dziejów. mo że kobiety swą pozycję w czasach prehistorycznych zawdzięczały przede wszystkim wydawaniu na świat dzieci, a ich rola została w końcu umniejszona na rzecz mężczyzn, to wciąż w ich pieczy pozostawało strzeżenie ogniska domowego..

Bibliografia:

Literatura:

1. Drössler R., Wenus epoki lodowcowej, Warszawa 1983.
2. Graves R., Biała Bogini: gramatyka historyczna mitu poetyckiego, I. Kania (tłum), Warszawa 2000.
3. Kubiak Z., Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003.
4. Parandowski J., Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989.
5. Sosnowska M., Czarnul E., Herzing A., Obraz kobiety w najstarszych religiach świata, „Prace poglądowe”, 2(35)/2011.
6. Szyjewski A., Bogini-matka, [w:] Gadacz T., Milerski B. (red.), Encyklopedia PWN, Warszawa 2003.
7. Szyjewski A., Religia Słowian, Kraków 2003.
8. Szymkiewicz M., Od Bachofena do Świętej Historii. Archeologia i antropologia wobec koncepcji matriarchatu i Wielkiej Bogini, [w:] Antropologia Religii. Wybór esejów, t. 4, Warszawa 2010.
9. Werner W., Eliadego poszukiwania historii i znaczenia religii, „Historyka”, 19/1999, s. 108–113.
10. Żmigrodzka-Wolska M., Kronika kobiet, Warszawa 1993.

Strony internetowe:

1. Małota P., Matriarchat na przestrzeni wieków, „Strona Tytułowa”, newst.kaliter.pl/matriarchat-na-przestrzeni-wiekow/ (dostęp 16 sierpnia 2016 r.).
2. Mit, [w:] Słownik Języka Polskiego PWN, sjp.pwn.pl/szukaj/mit.html (dostęp 15 sierpnia 2016 r.).
3. Wielka – niewielka Bogini Matka, „Artefacts on the Track”, http://artefacts-on-the-track.blog.pl/tag/patriarchat/ (dostęp 19.08.2016 r.).

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange
Korekta: Aleksandra Czyż}

1. W. Werner, Eliadego poszukiwania historii i znaczenia religii, „Historyka”, 19/1999, s. 108–113. [↩]
2. Mit, [w:] Słownik Języka Polskiego PWN, www.sjp.pwn.pl/szukaj/mit.html [dostęp 15 sierpnia 2016 r.]. [↩]
3. M. Sosnowska, E. Czarnul, A. Herzing, Obraz kobiety w najstarszych religiach świata, „Prace poglądowe”,  2(35)/2011, s. 75. [↩]
4. M. Szymkiewicz, Od Bachofena do Świętej Historii. Archeologia i antropologia wobec koncepcji matriarchatu i Wielkiej Bogini, [w:] Antropologia Religii. Wybór esejów, t. 4, Warszawa 2010, s. 7. [↩]
5. Tamże, s. 9. [↩]
6. R. Drössler, Wenus epoki lodowcowej, Warszawa 1983, s. 44, 118. [↩]
7. Tamże, s. 111. [↩]
8. P. Małota, Matriarchat na przestrzeni wieków, „Strona Tytułowa”, newst.kaliter.pl/matriarchat-na-przestrzeni-wiekow/ (dostęp 16 sierpnia 2016 r.). [↩]
9. A. Szyjewski, Bogini-matka, [w:] T. Gadacz, B. Milerski (red.), Religia. Encyklopedia PWN, Warszawa 2003, s. 162; M. Szymkiewicz, art. cyt., s. 7; A. Szyjewski, Religia Słowian, Kraków 2003, s. 124. [↩]
10. R. Graves, Biała Bogini: gramatyka historyczna mitu poetyckiego, I. Kania (tłum.), Warszawa 2000, s. 5. [↩]
11. R. Drössler, art. cyt., s. 118–119. [↩]
12. Wielka – niewielka Bogini Matka, „Artefacts on the Track”, http://artefacts-on-the-track.blog.pl/tag/patriarchat/ (dostęp 19.08.2016 r.). [↩]
13. M. Żmigrodzka-Wolska, Kronika kobiet, Warszawa 1993, s. 10. [↩]
14. M. Szymkiewicz, art. cyt. s. 12. [↩]
15. Z. Kubiak, Mitologia Greków i Rzymian, Warszawa 2003, s. 307–308. [↩]
16. J. Parandowski, Mitologia. Wierzenia i podania Greków i Rzymian, Poznań 1989, s. 128‒129. [↩]
17. M. Szymkiewicz, art. cyt., s. 12. [↩]
18. Wielka – niewielka…, art. cyt. [↩]