Zygmunt III Waza – nieszczęśliwy władca dwóch królestw

Pierwszy z polskich Wazów był jednym z najdłużej panujących nad Wisłą królów. Na początku swoich rządów był także królem Szwecji. Szybko utracił jednak tamtejszy tron. Opisując żywot tego monarchy, należy wspomnieć o sejmie inkwizycyjnym, rokoszu Zebrzydowskiego, interwencji w Wielkim Księstwie Moskiewskim oraz o wojnach z dawnym jego królestwem – Szwecją.

Pierwsze lata życia. Elekcja

Zygmunt III Waza Portret pędzla Marcina Kobera ok. 1590 r.

Zygmunt był synem księcia szwedzkiego Jana Wazy i Katarzyny Jagiellonki, siostry ostatniego Jagiellona na tronie polskim. Przyszły król Polski i Szwecji przyszedł na świat 22 czerwca 1566 r. Narodziny księcia były z jednej strony pełne radości, zaś z drugiej pełne niebezpieczeństwa. Rodzice Zygmunta byli wówczas więzieni przez jego stryja Eryka XIV. Sytuacja uległa poprawie po objęciu tronu szwedzkiego przez ojca Zygmunta. Wówczas książe stał się następcą tronu.

Zanim Zygmunt zdążył zostać królem Szwecji, zmarł Stefan Batory. Jan III wahał się nad zgłoszeniem kandydatury syna na króla Polski. Bał się, że elekcja w Warszawie przekreśli jego szanse na tron w Szwecji. Ostatecznie jednak poparł Zygmunta III. Elekcja przebiegała w sposób wręcz dramatyczny. Część szlachty koronnej wybrała Maksymiliana Habsburga, a pozostali Zygmunta Wazę. Litwini nie poparli żadnego z nich. O tym, kto zostanie królem, miał zadecydować wyścig do Krakowa. Wojska hetmana Zamoyskiego obsadziły stolicę i wytrzymały oblężenie Habsburga. Dzięki temu Waza mógł zostać koronowany 27 grudnia 1587 r.1 .

Sejm inkwizycyjny

Jak wspomniano, Jan III nie był przekonany co do objęcia tronu polskiego przez Zygmunta. Namawiał syna do powrotu do Szwecji. Habsburgowie, co nie dziwi, podsycali w nowym królu wątpliwości. Zygmunt III faktycznie rozważał możliwość abdykacji. Prowadził w tym celu rozmowy z Ernestem Habsburgiem, na którego miał scedować koronę. Ostatecznie z planów tych nic nie wyszło, jednak po ujawnieniu rokowań szlachta była oburzona. W 1592 r. zebrał się sejm, który miał dokonać oceny polityki królewskiej. Z tego względu został nazwany inkwizycyjnym. Ostatecznie posłowie rozjechali się bez żadnych wiążących decyzji, ale fakt, że Zygmunt III musiał się tłumaczyć, wywarł duże wrażenie na psychice króla2 .

Unia i wojna ze Szwecją

Po śmierci Jana III tron w objął Zygmunt. Doprowadziło to do unii personalnej między Rzeczpospolitą a Szwecją. Pozycja nowego króla została szybko zachwiana przez ambitnego Karola Sudermańskiego, brata zmarłego Jana III. Wykorzystując niechęć protestanckich Szwedów do katolickiego Zygmunta, podkopywał jego autorytet. Król wyprawił się wówczas z 4 tys. żołnierzy do Szwecji, by spacyfikować nastroje. Jego wojska poniosły jednak klęskę, wobec czego został zmuszony do ugody. Po fiasku wyprawy monarcha udał się do Polski. Sytuację wykorzystał Karol. W 1599 r. doprowadził do detronizacji bratanka. W odpowiedzi Zygmunt III inkorporował do Polski Estonię. Doprowadziło to do wieloletnich wojen między obydwoma państwami3 .

Rokosz Zebrzydowskiego

Jednym z najdramatyczniejszych momentów panowania Zygmunta III był bunt szlachty z lat 1606–1607. Od nazwiska przywódcy został on nazwany rokoszem Zebrzydowskiego. Powodem nieposłuszeństwa szlachty były podejmowane przez króla próby wzmocnienia władzy monarszej. Chociaż wojska królewskie odniosły zdecydowane zwycięstwo w bitwie pod Guzowem, to Zygmunt III musiał zrezygnować z planów politycznych4 .

Interwencje w Moskwie

Zygmunt III upatrywał w Wielkim Księstwie Moskiewskim środka do odzyskania tronu szwedzkiego. Plany sojuszu między Warszawą a Moskwą nie doszły do skutku. Chaos spowodowany przez działalność dwóch Dymitrów Samozwańców skłonił króla do podjęcia zbrojnej interwencji w Moskwie. W 1609 r. jego wojska obległy Smoleńsk. Pomijając przebieg konfliktu, warto wspomnieć, że Rosjanie zaproponowali tron królewiczowi Władysławowi. Zygmunt III był jednak przeciwny temu pomysłowi, wobec czego nie został on zrealizowany.

Prowadzona ze zmiennym szczęściem wojna została zakończona rozejmem w Dywilinie 11 grudnia 1618 r. Na jego mocy Polska odzyskała utracone w XVI w. ziemie.

Wojny ze Szwecją

Inkorporacja Estonii wciągnęła Polskę w wieloletni konflikt ze Szwecją. Podobnie jak w przypadku konfliktu z Moskwą, również ten toczony był ze zmiennym szczęściem. Pomimo błyskotliwych zwycięstw, jak np. to pod Kircholmem, Rzeczpospolita nie była w stanie wyprzeć Szwedów z Inflant. Na domiar złego Gustaw II Adolf, kuzyn Zygmunta III, zreformował armię szwedzką w taki sposób, że była w stanie wygrywać z wojskami Zygmunta III (bitwa pod Gniewem w 1626 r.). Każda klęska w wojnie z Lwem Północy oddalała Zygmunta III od upragnionego celu – odzyskania tronu ojca. Zawarty w Altmarku rozejm definitywnie przekreślał szanse króla polskiego na odzyskanie tronu szwedzkiego5 .

Ostatnie lata panowania

Zygmunt III panował długo – 42 lata. Zważywszy na podeszły wiek, myślał o zamknięciu doczesnych spraw. W kwietniu 1632 r., ostatnim miesiącu życia, podjął kilka ważnych decyzji. Pogodził się Krzysztofem Radziwiłłem, z którym od wielu lat był skonfliktowany. Dokonał kilku nominacji na urzędy, m.in. powierzył wakującą od 12 lat buławę hetmana wielkiego Stanisławowi Koniecpolskiemu. Scedował swoje prawa do tronu szwedzkiego na najstarszego syna Władysława. Król zmarł prawdopodobnie na udar mózgu 30 kwietnia 1632 r.  (( H. Wisner, dz. cyt., s. 235. )) .

Bibliografia

1. Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002.
2. Wisner H., Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 2006.

^{Korekta: Wiktoria Wojtczak}

1. M. Markiewicz, Historia Polski 1492–1795, Kraków 2002, s. 415-419. [↩]
2. Tamże, s. 425-428. [↩]
3. H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa-Kraków 2006, s. 68-90. [↩]
4. Tamże, s. 91-112. [↩]
5. M. Markiewicz, Historia Polski 1492- 1795, Kraków 2002, s. 472. [↩]