Hiszpańskie zakony rycerskie – broń rekonkwisty

W cieniu wypraw krzyżowych do Ziemi Świętej miała miejsce rekonkwista – walka z muzułmanami na Półwyspie Iberyjskim. Również działające w tamtym rejonie zakony rycerskie są mniej znane szerszej publice niż ich sławni bracia z Ziemi Świętej. Warto jednak prześledzić dzieje dwóch największych zakonów w Hiszpanii – Kalatrawy i Santiago.

Innocenty III

Jednym z efektów średniowiecznego starcia chrześcijaństwa ze światem islamu było powstanie zakonów rycerskich. W świadomości zbiorowej funkcjonują głównie krzyżacy, templariusze oraz joannici. O wiele mniej znanymi są te powstałe na Półwyspie Iberyjskim. Jest to o tyle dziwne, że jedynie tam idea chrześcijańskiej wojny odniosła pełny sukces. W Hiszpanii idea krucjat przetrwała także najdłużej – do 1492 r. W tym okresie wyprawy do Ziemi Świętej były już tylko wspomnieniem. Specyfika rekonkwisty polegała także na tym, że nie miała szczególnego wsparcia ze strony papiestwa. Następcy św. Piotra uważali, że najważniejszym kierunkiem krucjat jest Palestyna, z tego względu Innocenty III wycofał przywileje dla rycerstwa walczącego w Hiszpanii. Charakterystyczny dla iberyjskiego teatru działań był również brak zainteresowania ze strony wielkich zakonów rycerskich – templariuszy i joannitów. Właśnie dzięki temu powstały mniejsze zakony. Warto wskazać, że muzułmanie mieli podobną instytucję, którą nazywali ribats. Były to ufortyfikowane miejsca zapewniające schronienie podczas pielgrzymki.

Powstanie zakonów na Półwyspie Iberyjskim miało miejsce stosunkowo późno, gdy rekonkwista święciła już pierwsze triumfy.

Kalatrawensi

Zakon z Kalatrawy był najstarszą organizacją tego typu w Hiszpanii. Nieoficjalnie powstał w 1158 r. dzięki inicjatywie dwóch cystersów – Diego Velazqueza i Rajmunda z Fitero. Już na początku istnienia przed zakonem pojawiły się znaczne trudności. Po śmierci Rajmunda doszło do podwójnej elekcji. Mnisi cystersi wybrali swojego kandydata, a rycerze swojego. Rozwiązanie sporu przyniosła bulla Aleksandra III z 1161 r. Oddawała ona zakon pod kontrolę cystersów z opactwa Marimond.

Aleksander III

Koniec XII w. upłynął pod znakiem klęsk kalatrawensów. W wyniku wielkiej klęski pod Alarcos upadła Kalatrawa, główna siedziba organizacji. Również druga siedziba w Salvatierze wpadła w ręce muzułmanów (1211). Dopiero po zwycięskiej bitwie pod Las Navas de Tolosa udało się odzyskać pierwotną siedzibę.

Priorytetem dla kalatrawensów był interes rycerstwa oraz królestwa. Na drugim planie stały sprawy walki z niewiernymi. Polityka ta skutkowała wzrostem potęgi i bogactwa zakonu, czego efektem było wchłonięcie dwóch mniejszych organizacji – San Julian de Pereyro i Evora. Oba zakony były na tyle małe, że nie mogły funkcjonować samodzielnie. Po wchłonięciu przez Kalatrawę zachowały jednak pewną niezależność. Pod koniec średniowiecza uniezależniły się od większego brata. W 1384 r. wielki mistrz Evory zasiadł na tronie Portugalii jako Jan Wielki. Zapoczątkował tym samym dynastię panująca w tym kraju1 .

Santiago

Zakon świętego Jakuba z Composteli powstał około 1170 r. Według opowieści opisanej w regule jego założycielami było 13 rycerzy oburzonych niesnaskami między chrześcijańskimi królestwami na półwyspie. Założyciele zobowiązali się nigdy nie walczyć z chrześcijanami oraz odrzucić wszelkie ziemskie pokusy. Co ciekawe, w początkowym okresie istnienia reguła zakonu pozwalała na zawieranie związków małżeńskich. Żonaci zakonnicy mogli posiadać majątek oraz mieszkać poza zakonem. Musieli jednak uczestniczyć we wspólnym poście. Małżonki rycerzy udawały się wówczas do żeńskiego zakonu. W przypadku śmierci brata opiekę nad jego rodziną przejmowała organizacja.

Zakon Santiago współpracował z kalatrawensami. Przykładem wspólnych działań jest umowa o braterstwie hermandad z 1221 r. Stanowi to jaskrawy kontrast z ustawiczną rywalizacją templariuszy z joannitami. Oba hiszpańskie zakony stanowiły cenne wsparcie rekonkwisty. Zakonnicy szybciej mobilizowali się do wypraw niż świeckie rycerstwo. Ich udział w kampanii nie był limitowany czasowo jak w przypadku rycerstwa feudalnego2 .

Zakony jako organizacje ekonomiczne

Podobnie jak inne zakony rycerskie również hiszpańskie dążyły do posiadania jak największego majątku. Zarówno kalatrawensi, jak i zakonnicy z Santiago okazali się sprawnymi organizatorami i ekonomami. Ze względu na bliskie sąsiedztwo muzułmanów zakony zakładały specjalne ufortyfikowane wsie. Mury wokół osad zabezpieczały ludność oraz tworzyły bazy wypadowe do wypraw odwetowych. Ufortyfikowane wsie znajdowały się w niewielkiej odległości od siebie. Często były chronione przez małe garnizony.

Duże zaangażowanie zakonów w rolnictwo pozwoliło im na zmonopolizowanie handlu wełną w Hiszpanii. Gospodarka rolnicza sprawiła także, że zakony hiszpańskie nie opierały się na zamkach w takim stopniu jak inne organizacje tego rodzaju. Rdzeniem ich systemu obronnego były ufortyfikowane miasta i wsie.

Kres zakonów rycerskich w Hiszpanii

Wraz z upadkiem Alhambry (2 stycznia 1492 r.) dobiegła końca rekonkwista. Zakony straciły więc rację bytu. Z tego względu już pod koniec walk z muzułmanami zostały podporządkowane koronie hiszpańskiej. W 1485 r. los taki spotkał kalatrawensów, osiem lat później braci Santiago.

Bibliografia:

1. Barber R., Rycerze i rycerskość, Warszawa 2000.

Więcej o historii Hiszpanii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

^{Redakcja merytoryczna: Malwina Lange
Korekta: Anna Rzepniewska}

1. R. Barber, Rycerze i rycerskość, Warszawa 2000, s. 348–351. [↩]
2. Tamże, s. 351–354. [↩]