Nagrobek Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej autorstwa Jana Michałowicza z Urzędowa

Nagrobek Urszuli z Maciejowskich Leżeńskiej, znany również pod nazwą „nagrobek damy herbu Ciołek” autorstwa Jana Michałowicza z Urzędowa, należy do jednych z najpiękniejszych przykładów rzeźbiarskiego przedstawienia kobiety w polskiej sztuce nagrobnej czasów nowożytnych. Sama historia pomnika jest niezwykle ciekawa, a sposób jego wykonania świadczy o wysokiej randze rzeźbiarza, który go wykonał.

Nagrobek damy herbu Ciołek obecnie znajduje się w kaplicy św. Krzyża w kościele w Brzezinach, a jego pierwotne usytuowanie nie jest nam znane. Ten wykuty z piaskowca pomnik odnaleziono na początku XX w. w przedsionku kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, jednak nie w całości, ponieważ niektóre jego fragmenty porozrzucane były po całej świątyni. Udało się jednak złożyć części nagrobka w całość, w jakiej prezentuje się obecnie. Bez żadnych problemów zdołano rozszyfrować twórcę tego dzieła na postawie skrótu I.M.U.F., który oznacza „Iohannes Michalovic Urzendoviensis fecit”1 . Takie same znaki znajdują się również na nagrobku biskupa Benedykta Izdbieńskiego.

Przez długi czas nie potrafiono zidentyfikować tożsamości kobiety, której podobizna została wyrzeźbiona. Pojawiały się pewne hipotezy, co do identyfikacji damy przedstawionej przez Michałowicza, jednak żadna nie była przekonywująca. Dopiero w 1963 r. H. Kozakiewiczowa dokonała rzetelnej próby ustalenia tożsamości zmarłej. W oparciu o badania genealogiczno-heraldyczne powiązała figurę z nagrobka z Urszulą, dwórką królowej Bony, która wyszła za mąż za Jana Leżeńskiego2 . Pojawiające się na nagrobku herby (Ciołek, Nałęcz i Odrowąż) połączyła razem, identyfikując dzięki temu kobietę, którą upamiętniać miał monument. Najstarsza córka Urszuli - Anna poślubiła Jakuba Lasockiego, właściciela Brzezin. Urszula miała dokonać swego żywota właśnie w Brzezinach, w takcie wizyty u córki. Fundatorem nagrobka miał być mąż zmarłej kobiety - Jan Leżeński.

W nagrobku tym wyróżnić można trzy zasadnicze części: niską i płaską cokołową wraz z wąskimi po bokach ryzalitami, środkową partię z rzeźbiarskim przedstawieniem zmarłej pod arkadą oraz zwieńczenie, które utworzono poprzez ażurową strukturę, stanowiącą obecnie obramienie tablicy inskrypcyjnej, a pierwotnie zapewne znajdowała się w tym miejscu tablica fundacyjna. Środkową część zamykają z obu stron konsole usytuowane na wspornikach. Centralną partię nagrobka wypełnia półkoliście zamknięta nisza, w której bezpośrednio na płycie spoczywa figura przedstawiająca zmarłą Urszulę Leżeńską. Tłem dla postaci jest niemalże gładka ściana, którą zdobi jedynie kartusz z herbem Ciołek. W zwieńczeniu pojawiają się kolejne znaki heraldyczne: tarcze herbowe Odrowąż i  Nałęcz podtrzymują dwa putta.

Figura zmarłej usytuowana jest bezpośrednio na płycie w pozycji leżącej, należy zauważyć, że Michałowicz zrezygnował tutaj z sarkofagu. Ujęta frontalnie głowa, lekko odchylona do tyłu, spoczywa na poduszce. Zmarła prawą nogę ma lekko ugiętą w kolanie, lewa natomiast spoczywa bezwładnie wyprostowana. Lewą ręką postać wspiera się o poduszkę wystającą z boku. Palcami przytrzymuje delikatnie skrawek welonu, który okala jej głowę. Prawa ręka Urszuli spokojnie spoczywa na piersi. Postać przyodziana została w suknię-obcisłą u góry, rozszerzającą się u dołu, która zdobiona jest pasem z klamrą i łańcuchem. Artysta opracował rysy twarzy kobiety niemalże portretowo i silnie ekspresyjnie.

Wielu badaczy porównywało postać Urszuli Leżeńskiej do figury z nagrobka Barbary Tarnowskiej. Juliusz Pagaczewski stwierdził, iż postać kobieca na nagrobku w Brzezinach jest „padovanowska” i bardzo zbliżona do figury Barbary Tarnowskiej3 . Mimo widocznych na pierwszy rzut oka podobieństw, obie figury w znaczący sposób różnią się od siebie, co udowodniła Hanna Kozakiewiczowa4 . Michałowicz mniej idealizuje postać Urszuli niż zrobił to Padovano w przedstawieniu Barbary. W postaci Urszuli bardziej uwidacznia się realizm. Dodatkowo autor nagrobka brzezińskiego troszczy się przede wszystkim o wyraz ekspresyjny dzieła, poprzez budowanie bryły na zasadzie kontrastów5 . Dla Padovano ważne są inne walory, w inny sposób buduje też bryłę. Michałowicz pokazuje śmierć środkami, które zwykle są wyrazem życia6 . Artysta posługuje się efektami spokoju, które przeplata z wyrazami napięcia, kształtuje partie na przemian miękko i sztywnie. Łagodne linie górnej partii kontrastuje z zgeometryzowaną partią dolną.

Upozowanie samej postaci zmarłej Kozakiewiczowa wiąże z pozą króla w Kaplicy Zygmuntowskiej7 . Z zaznaczeniem, iż nagrobek brzeziński charakteryzuje się większą atmosferą spokoju niż a nagrobku królewskim. Podkreślone zostało to poprzez wygładzone rysy twarzy zmarłej.

Pagaczewski zauważył genetyczny związek nagrobka Urszuli z nagrobkiem biskupa Jana Konarskiego w Krakowie8 . Dodatkowo Ewa Kozłowska-Tomczyk zwróciła również uwagę na analogie z nagrobkiem Konarskiego9 . Nagrobek w Brzezinach wykazuje bardziej „włoski” charakter, aniżeli poznańskie dzieło Michałowicza. Mimo tego nie zrezygnował jednakże z niderlandzkich motywów- w nagrobku Urszuli akcentem pochodzącym z Północy są prostokątne kamienie o szlifie poligonalnym, które widnieją w podłuczu10 . Część wzorów pojawiających się w nagrobku brzezińskim, Kozłowska-Tomczyk łączy z traktatem Sebastiana Serlii wydanym w 1545 roku w Antwerpii11 . Badaczka uważa także, iż jest to pierwszy przykład na terenie Polski, który łączyłby renesansowe formy włoskie z motywami niderlandzkimi12 .

Na koniec pozostaje sporna kwestia datowania tego nagrobka, którego do dziś nie ustalono, a precyzyjne datowanie tego dzieła nie jest możliwe. Propozycje badaczy obejmują lata 1555-1568. Fundator nagrobka, Jan Leżeński, zmarł w 1573 r. i tę datę można przyjąć jako górną granicę utworzenia dzieła. Kozłowska-Tomczyk uważa, iż prosta formuła konstrukcji i „włoska” stylistyka tegoż dzieła świadczyłyby, że został on wykonany wcześniej niż dekoracyjne i rozbudowane konstrukcje nagrobków biskupa Izdbieńskiego i biskupa Zebrzydowskiego13 . Kozakiewiczowa przesuwa datowanie na lata 1563-1568, ze względu na powiązanie form stylistycznych z nagrobkiem poznańskim tego samego autora14 .

Brzeziński nagrobek Urszuli Leżeńskiej jest wysokiej klasy dziełem sztuki sepulkralnej rozwijającej się w czasach nowożytnych na terenie Polski. Widać w nim zamiłowanie artysty to włoskich form i niderlandzkich motywów. Realistyczne przedstawienie samej zmarłej klasyfikuje figurę do jednych z najlepiej ukazanych postaci kobiecych w czasach nowożytnych w rzeźbie, nie tylko nagrobkowej.

Bibliografia:

1. Kozakiewiczowa H, Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1984.
2. Kozłowska-Tomczyk E., Jan Michałowicz z Urzędowa, Warszawa 1967.
3. Pagaczewski J., Jan Michałowicz z Urzędowa, „Rocznik Krakowski”, t. 28 (1937), s. 1-84.

1. H. Kozakiewiczowa, s. 141. [↩]
2. Tamże.   [↩]
3. J. Pagaczewski, s. 50.   [↩]
4. H. Kozakiewiczowa, art. cyt., s. 142.   [↩]
5. Tamże.   [↩]
6. Tamże.   [↩]
7. Tamże.   [↩]
8. J. Pagaczewski, art. cyt., s. 29.   [↩]
9. E. Kozłowska-Tomczyk, Jan Michałowicz z Urzędowa, s. 25.   [↩]
10. J. Pagaczewski, art. cyt., s. 48.   [↩]
11. E. Kozłowska-Tomczyk, art. cyt., 27.   [↩]
12. Tamże.   [↩]
13. E. Kozłowska-Tomczyk, art. cyt., s. 28. [↩]
14. H. Kozakiewiczowa, art. cyt., s. 142.   [↩]