Cyrus II Wielki

Był twórcą ogromnego imperium, które trwało jeszcze długo po jego śmierci. Inspirował wielu żyjących później wielkich zdobywców, a jego innowacyjna polityka zaprzyjaźniania się z podbitymi ludami przyniosła mu ogromny szacunek i uznanie. Poznajcie Cyrusa II Wielkiego – twórcę imperium perskiego i mistrza polityki międzynarodowej z VI w. p.n.e.

Dwie legendy

Jego pochodzenie jest „typowe” dla wielu historycznych władców i królów. Był synem władcy Persji – Kambyzesa I1 i jego żony, medyjskiej księżniczki Mandane, córki władcy Medów – Astyagesa2. Imię odziedziczył po swoim dziadku, Cyrusie I, który zasiadał wcześniej na perskim tronie. Istnieją jednak dwie legendy dotyczące jego dzieciństwa.

Wizerunek Cyrusa Wielkiego na monumencie w Sydney.

Autorem pierwszej jest znany grecki historyk Herodot z Halikarnasu3. Według tej legendy, gdy Mandane – matka Cyrusa – była brzemienna, jej ojciec Astyages miał sen, z którego wynikło, iż potomek jego córki będzie wielkim zdobywcą, który podbije również jego królestwo. Aby temu zapobiec, tuż po narodzinach kazał on swemu słudze Harpagosowi zabić dziecko. Ten zaś nie był jednak w stanie tego zrobić. Aby nie ściągnąć na siebie gniewu króla, porozumiał się z pewną biedną rodziną pasterską, w której to właśnie narodziło się martwe dziecko. Harpagos wziął od nich zwłoki małego dziecka, aby pokazać je królowi jako dowód wykonanego zadania, natomiast prawdziwego wnuka dał tamtej rodzinie na wychowanie.  Minęło kilka lat i podstępny władca dowiedział się przypadkiem, że jego wnuk jednak żyje. Irańscy kapłani wywróżyli mu jednak, iż nie będzie on w przyszłości zagrażał swemu dziadkowi, przez co pozwolił on powrócić wnukowi do prawdziwych rodziców. Minęły lata i okazało się, że irańska przepowiednia jednak się nie sprawdziła. Cyrus po objęciu rządów wysłał swoje wojska do kraju Medów, których armia, dowodzona przez wybawcę Cyrusa – Harpagosa – nie podjęła walki, decydując się na przejście na stronę Persów. Niemający jak się bronić Astygaes stracił władzę w państwie.

Autorem drugiej legendy jest, żyjący na przełomie er, Mikołaj z Damaszku4. Był on historykiem działającym na dworze króla Heroda Wielkiego, a w swoich dziełach opisywał m.in. najstarsze dzieje Asyrii i Medii. Według niego Cyrus nie był biologicznym synem Kambyzesa i Mandane, lecz synem lokalnego złodzieja i bandyty Atradatesa. We wczesnym dzieciństwie miał on zostać oddany pod opiekę perskiego arystokraty Artembaresa, który dzięki swoim układom i znajomościom wprowadził młodego Cyrusa na salony. Jego działalność miała w przyszłości zebrać plon w postaci objęcia przez niego urzędu gubernatora. Urząd ten powierzyć miał mu sam Cyrus po objęciu tronu. Czy któraś z tych wersji jest jednak prawdziwa, czy może sprawdza się tu powiedzenie, że w każdej legendzie jest ziarenko prawdy? A może po prostu nic takiego nie miało miejsca, a historie te zostały specjalnie wymyślone dla podniesienia rangi i prestiżu władcy? Są to pytania, na które nie poznamy odpowiedzi, a jedyne co nam pozostaje, to domysły i spekulacje.

Innowacyjna sztuka rządzenia

Jak wspomniałem wcześniej, Cyrus objął panowanie po śmierci swojego ojca Kambyzesa w 559 r. p.n.e. Początkowo był jedynie władcą Anszanu5, czyli jednego z regionów Persji, którego oficjalnym i głównym zwierzchnikiem był medyjski władca Astygaes, dziadek Cyrusa. Od początku swojego panowania stosował zupełnie inny sposób rządzenia, w przeciwieństwie do swojego poprzednika. Nie uważał siebie za najmądrzejszego człowieka w prowincji i każdą decyzję konsultował ze swoimi starszymi doradcami. Był również świetnym obserwatorem, dzięki czemu szybko wyciągał odpowiednie wnioski. Bardzo szybko zrozumiał, iż okrucieństwem można osiągnąć dużo, natomiast przez łagodność, osiągnąć można znacznie więcej. Dzięki swojej postawie szybko zjednał sobie pozostałe perskie prowincje, a jego pierwszym poważnym sukcesem było odebranie swemu dziadkowi przywództwa w państwie medyjskim. Dzięki temu odwróciły się role i od tamtej pory to Persja stała się oficjalnym zwierzchnikiem Medów.

Imperium perskie za panowania Cyrusa Wielkiego.

Po tym sukcesie przyszedł czas na kolejne. Persowie przejęli państwo Urartu, leżące na pograniczu obecnej Turcji, Armenii i Iranu. Nazwa państwa pochodziła od biblijnej góry Ararat, znajdującej się wówczas w jego granicach. Kolejnym sukcesem było przejęcie Lidii (Azja Mniejsza) i zdetronizowanie jej władcy Krezusa6. To właśnie tutaj Cyrus dał dobitnie upust swojej sztuce rządzenia. Pomimo schwytania władcy Lidii, nie doprowadzono do jego krwawej egzekucji, co było w tamtych czasach „rutynową czynnością” po zajęciu państwa. Oszczędzono również jego rodzinę (w tym dzieci, które nie stały się zakładnikami na dworze nowego władcy), a także wszystkich członków jego służby, oraz czołowych urzędników państwowych. Wszyscy wrócili do swoich zadań i pracowali dalej na rzecz kraju i nowego władcy. Miejscowa ludność nie musiała na siłę rezygnować ze swoich dotychczasowych wierzeń.  Choć może to wydawać się niemożliwe – chociażby z powodu ogromu bóstw, jakie wówczas ludzie wyznawali – to jednak polityka perska opierała się na szacunku do lokalnej tradycji i religii. Posągi lokalnych bożków nie zostały zatem wyburzone, co było również kolejną obligatoryjną czynnością w tamtych czasach. Życie codzienne mieszkańców Lidii, nie zmieniło się bardzo drastycznie. Mieli oni swój przemysł (wydobywano metale), swoje wojska, swoich urzędników państwowych, swoją tradycję i religię. Nie byli oni już jednak obywatelami Lidii, tylko Persji, a ich królem nie był już Krezus, tylko Cyrus. Jak można się domyślić, zdetronizowany władca również nie mógł narzekać na swój los. Krezus zamieszkał na dworze Cyrusa i do końca swoich dni sprawował funkcję doradcy króla.

Niestety nie każdy szanował styl rządzenia nowego władcy. W niektórych lidyjskich miastach wybuchły bunty przeciwko Cyrusowi. Inicjatorzy powstania okrzyknęli go słabym i mało charakternym władcą, który nie potrafi zapanować nad podbitymi ludami. Odpowiedź na bunt była szybka i dobitnie pokazała, że jego łaskawe podejście wcale nie jest oznaką słabości i w każdej chwili może zostać zmienione. Był to moment, w którym innowacyjna sztuka rządzenia poszła w odstawkę, a wrócił „standard epoki”. Armia Cyrusa stłumiła wszystkie powstania, mordując brutalnie wszystkich buntowników. Miasta, w których doszło do rebelii, zostały doszczętnie zniszczone, a wszyscy jeńcy zostali sprzedani jako niewolnicy. Powszechnie wiedziano już, iż Cyrus jest wielkim i łaskawym władcą, jednak nie warto wprawiać go w gniew.

Podbój Babilonii i złożenie „Cylindra”

Grobowiec Cyrusa Wielkiego w Pasargadach.

W 539 r. p.n.e. do Imperium Perskiego wcielono państwo nowobabilońskie. Na obrzeżach obecnej stolicy Iraku (Bagdad) stoczona została bitwa, w wyniku której stracił władzę książę Bel-szar-usul7, a Persja bogatsza o nowe ziemie stała się definitywnie największym imperium ówczesnego świata. Babilońska armia dowodzona przez księcia Baltazara czekała na Persów nad rzeką Tygrys, a ich zadaniem było niedopuszczenie do przejścia przeciwników przez rzekę, co umożliwiłoby im pokonanie dalszej drogi w kierunku Babilonu. Nowobabilońskiej armii nie udało się jednak obronić swoich pozycji, a ich dowódca książę Baltazar poległ w boju. Nic już nie mogło przeszkodzić władcy Persji w osiągnięciu celu.

Babilończycy i Persowie nienawidzili się wzajemnie. W niewoli babilońskiej znajdowali się wówczas Izraelici. Cyrus – można rzec w myśl zasady „nieprzyjaciele naszych nieprzyjaciół, są naszymi przyjaciółmi” – postanowił oddać Żydom to, co zostało im wcześniej zabrane. Nie tylko pozwolił im powrócić nad Jordan, ale również zniósł nałożony przez Babilończyków zakaz praktyk religijnych pod groźbą kary śmierci. Dodatkowo zezwolił na odbudowanie zburzonej niegdyś Świątyni Jerozolimskiej8. Dzięki tym działaniom zyskał ogromny szacunek wśród Żydów. Większość uznawała go za ich wybawcę, którego zesłał im Jahwe w celu skrócenia ich cierpień w niewoli babilońskiej. Również bardzo pozytywnie przedstawiony został w wielu księgach prorockich Starego Testamentu, takich jak Księga Izajasza czy też Księga Ezdrasza. Wspomina o nim również znajdująca się w kanonie starszej części Biblii księga proroka Daniela. Na jej końcu bardzo ciekawie przedstawiono historia relacji Daniela z Cyrusem.

Cyrus w Babilonii pokazał się z tolerancyjnej strony. Przede wszystkim dał nowym obywatelom wolność wyznania, której zakazywał jego poprzednik. Ostateczny wyraz swojej akceptacji dla odmiennych religii dał, składając w babilońskiej świątyni Marduka9 dokument zwany „Cylindrem Cyrusa”. Był to gliniany cylinder, na którym wyryto pismem klinowym deklarację polityczną władcy. Tekst zawarty w cylindrze mówił w większości o krwawych rządach byłego króla Nabonida oraz o potrzebie szybkiego odejścia od takich praktyk i zaprzestania zwalczania wyznań na terenie całego imperium. Cylinder przetrwał w świątyni setki lat i został odnaleziony w jej szczątkach przez archeologów w 1879 r. podczas prac wykopaliskowych, którym przewodził wybitny badacz dziejów Mezopotamii, Hormuzd Rassam. Z uwagi na to, iż prace te prowadzone były pod patronatem Muzeum Brytyjskiego, znalezisko to trafiło do Anglii, gdzie znajduje się do dzisiaj.

Cyrus, choć bardzo cenił sobie relacje z Izraelitami i z radością obserwował odbudowującą się z gruzów Jerozolimę, to jednak nie znosił upałów, które towarzyszyły tym miejscom latem. Spędzał tam raczej zimy, kiedy to odpoczywał i planował następne ekspansje. Swoje przyszłe plany kierował tym razem względem koczowniczych plemion na krańcach swojego imperium, a dokładnie po jego północnej stronie. Niestety tym razem nie odniósł już takiego spektakularnego sukcesu, gdyż zginął w 529 r. p.n.e. podczas bitwy z Massagetami10, która rozegrała się na terenach obecnego Kazachstanu w pobliżu niemalże nieistniejącego już dzisiaj jeziora Aralskiego. Jego zwłoki spoczęły w mieście Pasargady, gdzie mieścił się jego ogromny pałac i gdzie spędzał przeważnie okres letni.

Człowiek zagadka

Tak jak o życiu wielu sławnych ludzi tamtych czasów, tak i o życiu Cyrusa krąży wiele niejasności i zagadek. Już chociażby – wspomniane na początku – legendy dotyczące jego narodzin i dzieciństwa, dają wiele do myślenia. Inną ciekawostką jest kwestia religii, jaką wyznawał Cyrus. Podobnie jak starożytni Grecy, tak i starożytni Persowie mieli swoje własne wierzenia, określane obecnie jako mitologia irańska, która posiadała wiele cech wspólnych z wierzeniami hinduskimi. Również w czasach Cyrusa istniał już zoroastryzm, czyli jedna z najstarszych religii świata, która narodziła się na terenie Persji za sprawą perskiego kapłana i proroka Zaratusztry11.

Faravahar - jeden z najbardziej znanych symboli religijnych zaratusztrianizmu.

Jakiego wyznania był twórca imperium? Wydawać by się mogło, że odpowiedź na to pytanie znajduje się we wspomnianej już starotestamentowej księdze Daniela. Opisuje ona relacje pomiędzy królem a prorokiem Danielem. Cyrus, widząc wszystkie cudy, jakich Daniel dokonuje na jego oczach z bożą pomocą, woła pod koniec opowieści: „Wielkim jesteś Panie, Boże Daniela i nie ma żadnego [boga] prócz Ciebie”. Wśród ludności babilońskiej mówiono wówczas, że ich król stał się Żydem. Wersja Cyrusa wyznającego judaizm stała się bardzo popularna wśród Izraelitów, dla których – jak wiadomo – był on wyzwolicielem i wielkim bohaterem. Potwierdzał to również wybitny żydowski historyk Józef Flawiusz. Oprócz relacji z Danielem było jeszcze coś, co mogłoby skłonić Cyrusa do konwersji na judaizm. Były to proroctwa znajdujące się w Księdze Izajasza. Choć księga ta powstała ok. 150 lat przed zdobyciem Babilonu, to jednak przepowiedziane w niej było, iż człowiek o imieniu Cyrus zasiądzie na babilońskim tronie i uwolni Żydów z niewoli. Dodatkowo przepowiedziano, iż wysychająca rzeka Eufrat umożliwi perskim żołnierzom lepsze dotarcie do celu, a babilońscy żołnierze poddadzą się bez walki. Czytając pismo sprzed tylu lat i mając świadomość, że wszystko to się spełniło, na pewno mógł on rozważać taką konwersję. Inne światło rzuca jednak na sprawę – również wspomniany wcześniej – Cylinder Cyrusa, którego okres złożenia niemalże zazębia się z czasami opisanymi w Księdze Daniela. W czwartym rozdziale tego dokumentu władca modli się do Marduka o to, by czuwał nad nim i jego synem. Pisze on, iż Marduk przyglądał się dokładnie wszystkim krainom świata, w celu znalezienia odpowiedniego władcy Babilonu. Gdy już wybrał Cyrusa, sprawił, że jego wybraniec zasiadł ostatecznie na babilońskim tronie. Czy gdyby wyznawał on judaizm lub inną religię, byłby skłonny do takich deklaracji? Czy może jednak najpierw złożył on Cylinder, a potem na jego życiowej drodze stanął Daniel? A może miał on zupełnie inne podejście do religii, o którym informacji nie znajdziemy już w żadnej z ksiąg?  Jest to kwestia raczej już nie do wyjaśnienia, a nam pozostają jedynie – wspomniane wcześniej – domysły i spekulacje.

Bibliografia:

1. Księga Daniela, [w:] Biblia, Kraków 1997, s. 982-1003.
2. Księga Izajasza, [w:] Biblia, Kraków 1997, s. 797-854.
3. S. Koper, Cyrus, wielki władca Persów, [w:] Historia Do Rzeczy, nr 12(34)/2015.
4. H. Lamb, Cyrus Wielki. Warszawa 1966.
5. Z. Małecki, Król Perski Cyrus Wielki i jego rola w historii Izraela, [w:] Saeculum Christianum, nr 4/1, 1997.
6. Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela. Edycja Internetowa dostępna pod adresem www.zrodla.historyczne.prv.pl [dostęp: 1.5.2017 r]

^{Redakcja merytoryczna: Grzegorz Antoszek
Korekta językowa: Klaudia Orłowska}

1. Władca Persji z dynastii Achemenidów panujący od ok. 600 r. p.n.e. do swojej śmierci w 559 r. p.n.e. [↩]
2. Ostatni władca państwa Medów, panujący w latach 585 p.n.e. – 550 p.n.e. [↩]
3. Wybitny grecki historyk żyjący w latach 484 p.n.e. – 426 p.n.e. Jego największe dzieło nosi tytuł Dzieje. Jest to 9-księgowa relacja z wojen perskich, w której to zamieszczona jest również historia Persji, Egiptu, Hellady i wielu okolicznych krain. Przez wielu zwany „ojcem historii„ lub ”ojcem geografii”, gdyż w swoich dziełach odnosił się również do geograficznych aspektów rejonów, które opisywał. [↩]
4. Ur. w 64 r. p.n.e. zm. w 14 r.n.e. Oprócz w/w osiągnięć był on również prywatnym nauczycielem dzieci Marka Antoniusza i Kleopatry VII. [↩]
5. Kraina będąca przez stulecia częścią starożytnego państwa o nazwie Elam. Obecnie jest to część Iranu. [↩]
6. Ostatni król Lidii pochodzący z dynastii Mermnadów. Był mecenasem wielu poetów, uczonych i filozofów, których często gościł na swym dworze. [↩]
7. Książę Babilonu, którego losy opisane są również w biblijnej Księdze Daniela, gdzie nazwany jest Baltazarem i przedstawiony jest jako syn Nabuchodonozora i ostatni książę Babilonu. [↩]
8. Tzw. „Druga Świątynia”, istniejąca w latach 520 p.n.e. – 20 p.n.e. [↩]
9. Najważniejsze bóstwo panteonu babilońskiego. Był wyznawany również w Asyrii. Jego symbolem było trójkątne narzędzie przypominające łopatę oraz wąż. [↩]
10. Był to związek pasterskich szczepów Irańskich zamieszkujący obszar pomiędzy Persją a Jeziorem Aralskim. [↩]
11. Jego najbardziej znanym współcześnie wyznawcą był wokalista zespołu Queen – Freddie Mercury. [↩]