Stowarzyszenia katolickie w rzeczywistości lat 1945–1949

„Wyzwolenie”1 przez Armię Czerwoną ziem polskich spod okupacji hitlerowskiej i odrodzenie państwa postawiło przed Polakami nowe zadania. Dlatego początkowa koegzystencja władz partyjno-państwowych i Kościoła dawała perspektywę i szansę na reaktywację i powstanie nowych inicjatyw społecznych wśród wiernych.

Odrodzenie życia naukowego

Wyzwolenie się spod okupacji hitlerowskiej spowodowało wznowienie wielu instytucji życia społeczno-politycznego w kraju. Wśród nich były uniwersytety. Niektóre z nich powstały z gruzów, a inne dopiero zaczęły funkcjonować. Wraz z odrodzeniem życia akademickiego na uczelniach zaczęły działać katolickie stowarzyszenia.

o. Tomasz Rostworowski

Sodalicje Mariańskie

Decyzję o wznowieniu funkcjonowania organizacji podjęto 18 listopada 1945 r. na zjeździe duszpasterzy akademickich w Poznaniu, po pozytywnej opinii Konferencji Episkopatu o reaktywowaniu stowarzyszeń katolickich w szkołach (4-5 października 1945 r.)2. Uczestniczyli w nim m.in. o. Bernard Przybylski, o. Tomasz Rostworowski, o. Stanisław Nawrocki, ks. Władysław Piotrowski, ks. Franciszek Bogdan oraz studenci: Jacek Woźniakowski, Romuald Kukołowicz, Andrzej Kasznica i Jerzy Kłoczowski3. Warto zwrócić uwagę, że Sodalicje Mariańskie wznawiały działalność, a nie powstawały od nowa. Spowodowane było to tym, że już przed wojną organizacja ta uzyskała decyzję lokalnych biskupów pozwalających na pracę. Nie dotyczyło do tylko tzw. Ziem Odzyskanych, gdzie każda nowa inicjatywa musiała uzyskać zgodę hierarchy kościelnego. Pierwsze z Sodalicji Mariańskich powstały w Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Gdańsku, Łodzi i Gliwicach.

Władze Sodalicji Mariańskiej na danej uczelni lub w mieście stanowiła konsulta oraz ksiądz moderator, wyznaczany przez biskupa diecezjalnego. Co ciekawe, początkowo nie istniał krajowy zarząd organizacji, ale był krajowy moderator – ks. Romuald Moskała. W tym miejscu warto zaznaczyć, że Sodalicje były podzielone na część żeńską i męską.

Celem organizacji było stworzenie formacji religijnej swoich członków, którzy wyznawaliby wiarę świadomie, tworząc w ten sposób katolicką elitę intelektualną. Członkowie byli zobowiązani do uczestnictwa we Mszy św., częstego przyjmowania komunii świętej, modlitwy oraz rozmyślań religijnych.

Do zjednoczenia Sodalicji doszło w czasie zjazdu przedstawicieli organizacji z różnych regionów kraju w Gdańsku-Wrzeszczu we wrześniu 1946 r. Postanowiono na nim o zrzeszeniu się wszystkich katolickich inicjatyw w jedną – ogólnopolską. Prezesem został Władysław Skrzydlewski. Na spotkaniu poruszano także zagadnienia związane z celami i zadaniami. Postanowiono utworzyć grupy zawodowe, które zrzeszałyby studentów danych kierunków studiów, w których rozważano by problemy moralne wynikające z wykonywania konkretnego zawodu. Jednak grupy te szybko zakończyły swój żywot. Powodem tego był brak odpowiedniej literatury i instruktorów. Utworzono też sekcje, które odpowiadały za kontakty z środowiskami zewnętrznymi: młodzieżą katolicką szkół średnich, Caritas Academica i pomocą duszpasterską.

Mimo zjednoczenia, Sodalicja Mariańska była zdecentralizowana, a każda z filii organizacji autonomiczna w swojej działalności. Niezależność była tak duża, że organizowano nawet osobne obozy formacyjno-wypoczynkowe.

Do znacznych korekt w funkcjonowaniu doprowadził zjazd lubelski we wrześniu 1947 r. Dokonano zmiany zarządu, wybierając na prezesa Zbigniewa Osińskiego, i ustanowiono stałą siedzibę w Łodzi. Zrezygnowano z zrzeszania się w grupy zawodowe, zachowano jednak możliwość ich organizacji na ostatnich latach studiów. Przez pierwsze lata nauki studenci mieli zgłębiać religię katolicką, a w ostatnich latach przygotowywać się do apostolstwa w swoich nowych miejscach pracy. Pracę członków postanowiono rozszerzyć poza uczelnią. Od tej pory mieli oni angażować się w życie studenckie oraz uczestniczyć w pracach duszpasterstwa akademickiego oraz innych inicjatywach pomocniczych, takich jak Caritas Academica czy Bratnia Pomoc. Rok 1947 był okresem szczytowym w funkcjonowaniu Sodalicji Mariańskiej.

W 1948 r. organizacja jeszcze funkcjonowała, ale nacisk władz partyjno-państwowych był coraz większy. Funkcjonariusze Urzędu Bezpieczeństwa inwigilowali członków organizacji studenckich, rozwiązywali ich spotkania oraz doprowadzali do aresztowań sodalistów – jednym z nich był pierwszy prezes SM Władysław Skrzydlewski4. Z czasem represje były coraz większe. W 1949 r. aresztowano Adama Stanowskiego, Krystynę Osińską i Annę Sadkowską. Rok ten był także datą likwidacji Sodalicji Mariańskiej, na mocy dekretu o stowarzyszeniach z 5 sierpnia 1949 r. Taki sam los spotkał koła Rycerstwa Niepokalanej – według danych przytaczanych przez Alinę Petrową-Wasilewską, w 1948 r. istniało ich ponad 6505. Warte zauważenia jest, że po wojnie Sodalicja Mariańska wznowiła także swoją działalność wydawniczą. Początkowo wydawano miesięcznik „Sodalis Marianus„, a od 1947 r. ”Biuletyn Informacyjny Generalnego Sekretariatu SM w Polsce”. Do ponownego reaktywowania Sodalicji Mariańskiej doszło dopiero w 1980 r.6

Godło Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży

Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży

Już kilka miesięcy po wojnie reaktywowano Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Męskiej i Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej7. Jako pierwsze powstały stowarzyszenia skupiające młodzież męską. Ponownie pojawiły się one w większych miastach oraz także w parafiach. Celem organizacji było: „wychowanie członków na światłych i aktywnych członków Kościoła katolickiego, przygotowanie ich do indywidualnego i zbiorowego apostolstwa Chrystusowego oraz szerzenie zasad katolickich poprzez wszystkie dziedziny życia i kultury dla dobra i pożytku Kościoła katolickiego i Polski”8. KSM bardzo szybko się rozwijały. W szczytowym okresie działały w archidiecezjach: poznańskiej, gnieźnieńskiej, krakowskiej, diecezjach: kieleckiej, włocławskiej, tarnowskiej i warmińskiej oraz także na Ziemiach Zachodnich, w administraturze apostolskiej w Gorzowie Wielkopolskim9. Przywołując przykład Archidiecezji Poznańskiej, do 1946 r. struktury organizacji powstały w 70% parafii10. Stowarzyszenie bardzo szybko się rozwijało, jednak w aż 30% parafii nie zawiązały się KSM. Przyczyn można upatrywać w śmierci lub wyjazdach przedwojennych przywódców stowarzyszenia, powstawaniu pierwszych komunistycznych stowarzyszeń dla młodzieży, a także oddaleniu kościoła od miejscowości oraz zniechęceniu lokalnej społeczności do działalności społecznej po zawierusze wojennej i skupianiu się na swoim życiu rodzinnym. Innych powodów upatrywać można także w zniszczeniach zabudowań kościelnych, wywózkach księży do obozów itp. Jednak w parafiach, w których działały KSM, nie ograniczały one swojej działalności do przytoczonych powyżej celów, ale także kolportowały prasę katolicką, organizowały prelekcje, przedstawienia, kursy (np. haftu), wykłady, parady oraz różnego rodzaju imprezy kulturalne. Członkowie KSM uczestniczyli także w kwestach na rzecz odbudowy budynków sakralnych czy Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Co ciekawe, szczególnie KSMM nie zaprzestały działalności w 1949 r. i funkcjonowały nielegalne dłużej. Niestety władze państwowo-partyjne represjonowały członków stowarzyszenia. Nawet dwóch działaczy KSMM – Michał Kowalik i Edward Chachlica – otrzymało wyroki śmierci w głośnym procesie Kurii Krakowskiej w 1953 r. Ostatecznie w dniu 7 lutego 1953 r. w związku z represjami KSM zaprzestało swojej działalności.

Krucjata Eucharystyczna

Po wojnie Kościół wznowił także działalność skierowaną do dzieci. Organizacją o takim podłożu była Krucjata Eucharystyczna. Jej członkami były dzieci w wieku szkolnym od szóstego do szesnastego roku życia, które następnie miały zasilić szeregi KSM lub Sodalicji Mariańskiej. Krucjaty działały przy parafiach bądź w szkołach i miały one pogłębiać wiedzę religijną tak, aby wychować dzieci na światłych katolików, którzy w przyszłości zaangażują się w życie społeczne swoich społeczności.

Sytuacja powojenna w ruchu stowarzyszeń katolickich i dekret z dnia 5 sierpnia 1949 r.

Wszelkiego rodzaju organizacje katolickie po II wojnie światowej wznowiły swoją działalność, będąc najczęściej pod opieką zakonów oo. Dominikanów i oo. Jezuitów. Od początku stowarzyszenia katolickie i ich członkowie byli inwigilowani, a działalność utrudniana. Wraz z wprowadzeniem Dekretu o Stowarzyszeniach z sierpnia 1949 r. większość z nich zostało rozwiązanych przez Episkopat Polski. Jednak członkowie stowarzyszeń, jeżeli nie zostali aresztowani, działali nadal w lokalnych społecznościach, czy to pracując na rzecz parafii, w duszpasterstwie, czy wstępując do stanu duchownego. Wielu z nich po 1956 r. tworzyło nowe inicjatywy wśród intelektualistów katolickich, w tym Kluby Inteligencji Katolickiej.

Na zakończenie należy zauważyć, że nie została reaktywowana Akcja Katolicka. Początkowo wskrzeszeniu organizacji był przeciwny sam Episkopat. Zmieniło się to po 1946 r. Wtedy właśnie bp. Zygmunt Choromański wyłożył tę sprawę wicemin. Wolskiemu, jednak przez cały okres PRL nie udało się reaktywować Akcji Katolickiej. Być może powodem były pomysły przedstawiane przez duchownych, którzy postrzegali organizację jako oręż w walce z światopoglądem komunistycznym11.

Bibliografia:

1. Friszke A., Między wojną a więzieniem 1945-1953, Warszawa 2015.
2. Kumor B., Historia Kościoła. Czasy współczesne 1914-1992, Lublin 1995.
3. Petrowa-Wasilewska A., Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000.
4. Pietrzak J., Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata Prymasa Polski Augusta Hlonda 1945-1948, Poznań 2009.
5. Wojcieszyk E., Duszpasterstwo młodzieży Archidiecezji Poznańskiej w latach 1945-1989, Poznań 2013.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska
Korekta językowa: Wiktoria Wojtczak}

1. Używam tego terminu w cudzysłowie, ponieważ w rzeczywistości w 1945 r. polskie społeczeństwo początkowo widziało wyzwolicieli w Armii Czerwonej. Dopiero wraz z umocowaniem się u władzy komunistów Polacy zobaczyli ich prawdziwe oblicze – czyli kolejnych okupantów. [↩]
2. J. Pietrzak, Pełnia prymasostwa. Ostatnie lata Prymasa Polski Augusta Hlonda 1945-1948, Poznań 2009, s. 484. [↩]
3. A. Friszke, Między wojną a więzieniem 1945-1953, Warszawa 2015, s. 135. [↩]
4. Sodalicja Mariańska, [w:] A. Petrowa-Wasilewska, Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele, Warszawa 2000, s. 175. [↩]
5. Rycerstwo Niepokalanej, [w:] Ibidem, s. 168. [↩]
6. B. Kumor, Historia Kościoła. Czasy współczesne 1914-1992, Lublin 1995, s. 514. [↩]
7. E. Wojcieszyk, Duszpasterstwo młodzieży Archidiecezji Poznańskiej w latach 1945-1989, Poznań 2013, s. 94-95. [↩]
8. Ibidem, s. 95. [↩]
9. J. Pietrzak, Pełnia prymasostwa…, s. 478. [↩]
10. E. Wojcieszyk, Duszpasterstwo młodzieży Archidiecezji Poznańskiej…, s. 104. [↩]
11. [1] J. Pietrzak, Pełnia prymasostwa…, s. 472-473. [↩]