1000 lat polskiego feminizmu. Historia Mojżesza Węgrzyna i zakochanej w nim kobiety

Niezauważenie mija tysięczna rocznica działalności pierwszej polskiej feministki, nieznanej co prawda z imienia, ale której siła charakteru zapisała ją na wieki na kartach historii. W dobrym i złym postępowała jak typowy wielmoża epoki. Warto ją przypomnieć chociażby po to, aby polski ruch feministyczny wiedział więcej o swoich prekursorkach oraz by czytelnicy mogli zapoznać się z mało znaną historią prawa i obyczajów z czasów Bolesława Chrobrego.

Mojżesz Węgrzyn

Od dawien dawna historykom znany jest dokument źródłowy Żywot Mojżesza Węgrzyna. Jednak badacze niechętnie z niego korzystają, gdyż opisany w nim obraz społeczny Polski jest całkowicie sprzeczny z utartymi stereotypami.

Rycerz i panna

Tytułowy Mojżesz Węgrzyn był drużynnikiem książąt ruskich i po zdobyciu Kijowa przez Bolesława Chrobrego w 1018 r. został uprowadzony do Polski jako niewolnik. Tu wpadł w oko pewnej polskiej damie, wdowie po jednym z rycerzy Bolesława. Była ona młoda, urodziwa i władała wieloma grodami. Nic dziwnego, że owa dama się nim zainteresowała, „(…) był bowiem budowy ciała silnej i piękny na twarzy”. Ta kobieta, jak napisano w Żywocie, „z grona wielmożów lackich„ zakochała się w nim i zaczęła roztaczać przed nim uroki wspólnego życia. Obiecała go wykupić, wziąć go za męża, uczynić sławnym i oddać mu do dyspozycji swoje majętności. Towarzysze Mojżesza namawiali go, aby uległ pięknej Polce. Wskazywali, że była tylko rok mężatką oraz twierdzili, iż „(…) jest piękniejsza aniżeli wszyscy inni ludzie i bogactwa ma większe aniżeli wszyscy i władzę wielką między Lachami„. Mojżesz wykazał jednak hart ducha – odmówił, albowiem jego marzeniem było zostać mnichem – ”(…) ani władzy, ani majątku twojego nie pragnę. Wyższą nad to wszystko jest nieskazitelność duszy i ciała”.

Przedsiębiorcza dziewczyna nie dała się zbyć tak łatwo. Zakupiła Mojżesza za wielkie pieniądze i na wszelkie sposoby próbowała nakłonić do zawarcia małżeństwa. Widząc krnąbrność swego niewolnika, Polka morzyła go głodem, biła kijami, groziła torturami i śmiercią. Na nic to się zdało. Dziewczyna poskarżyła się samemu Chrobremu na upartego niewolnika, który nie chciał zostać jej mężem. Bolesław rozkazał mu być posłusznym kobiecie, a jej z kolei polecił postępować z nim wedle uznania, jednak tak, aby nie dawano w ten sposób innym niewolnikom złego przykładu do niesubordynacji. Doszło nawet do tego, że Polka kładła się z nim w jednym łożu, ale Mojżesz i tak odmawiał dalszej współpracy, mówiąc: „(…) O niewiasto, daremny twój trud! I nie myśl, jakobym ja nie był zdolny uczynić dzieła tego, lecz z obawy przed Bogiem uczynić nie chcę!„. Polka, widząc że nic nie osiągnie, kazała go wykastrować: ”(…) Nie, nie powinnam oszczędzać jego męskości! Niechaj i inne nie nacieszą się jego pięknością”. Ostatecznie za męczenie świętego męża Polska została ukarana zamieszkami, uwodzicielka w nich zginęła, a Mojżesz, korzystając z okazji, wrócił do Kijowa, gdzie został jednym z mnichów Ławry Peczerskiej. Zmarł tam w 1043 r.

Boleslaw Chrobry

Stereotypy contra źródło o obyczajach w czasach Chrobrego

Jak widać z powyższego streszczenia, bohaterka zupełnie nie pasuje do stereotypowych wyobrażeń o Polkach Polski średniowiecznej. Posiada majątki, władzę i liczną służbę, jest panią wsi i miast. To najwyraźniej jej własność osobista, bo nie ma wzmianki o krewnych, opiekunach czy uprawnieniach jej rodu. Ma też, o dziwo, władzę polityczną. Ponadto może, wedle swojego uznania, wybrać sobie męża lub niewolnika. Przez małżeństwo z nią nawet i eks-niewolnik mógłby zająć wysoką pozycję społeczną. Panujący książę nie tylko się temu nie sprzeciwia, ale wręcz wyraża zdziwienie, że niewolnik, mogąc tak łatwo odmienić swój los i zostać polskim wielmożą, woli trwać w uporze. Zatem warto zadać sobie pytanie: czy Żywot Mojżesza Węgrzyna jest wiarygodnym źródłem do opisu obyczajów Polski z czasów Chrobrego? Cóż, wszystkim jest znany mizoginizm średniowiecznych mnichów, niemniej jednak trudno przyjąć, że opisując życie jednego ze świętych, niedługo po jego śmierci, uciekano by się do wykreowania całkowicie fikcyjnych realiów społecznych. Taki zarzut nie jest stawiany ani autorom innych hagiografii świętych powstałych w tym ośrodku, ani też pieczerskiemu mnichowi Nestorowi, który był autorem głównej ruskiej kroniki tego okresu, czyli Powieści minionych lat. Owszem, w Żywocie Mojżesza Węgrzyna dostrzegalne są wpływy biblijne oraz nawiązania do słynnej historii Józefa i żony Putyfara. Z pewnością cała historia została też przerysowana, aby uwypuklić cnoty świętego. To jest oczywiste zarówno z uwagi na kierunkowe, teologiczne zainteresowania autorów i odbiorców hagiografii, jak i na perspektywę życiową pieczerskich mnichów. Odrzucili oni przecież małżeństwo, aby poświęcić się Bogu. Ponadto oczekiwali, że żywoty świętych mężów będą ich utwierdzać w słuszności podjętych życiowych wyborów. To jednak nie oznacza, że uciekali się do jawnego kłamstwa, a dodatkowo są kluczowe różnice między historią biblijnego Józefa a Mojżesza Węgrzyna.

Według Żywota Mojżesza Węgrzyna Polka jest osobą stanu wolnego, wdową, nie ma też jakichkolwiek przeszkód prawnych lub religijnych, aby została żoną. Ma samodzielną, wysoką pozycję społeczną, jest panią grodów i wsi. Towarzysze niedoli namawiają Mojżesza do małżeństwa, nie rozumiejąc jego wyższych aspiracji. To należy podkreślić – Polce nie chodzi tylko o samo uwiedzenie Mojżesza, tylko o zawarcie z nim małżeństwa.

Miniatura z Chrystusem oraz Gertrudą i jej synem Jaropełkiem

Trzeba też zaznaczyć, że Polska w owym okresie była krajem dobrze znanym w środowisku intelektualnym Kijowa. Córka Mieszka II, Gertruda, od 1043 r. (czyli od roku śmierci Mojżesza Węgrzyna) była żoną wielkiego księcia kijowskiego Izjasława i do swojej śmierci w 1108 r. jako żona i matka książąt ruskich miała istotny wpływ na kształtowanie się obrazu Polski w literaturze ośrodka kijowskiego tego okresu.

Z niewoli w Polsce, po upadku Mieszka II i w wyniku układów Jarosława Mądrego z Kazimierzem Odnowicielem, wróciła cała rzesza jeńców, w tym przedstawiciele elity. Zatem uważam, że o ile za pewnik można przyjąć pewne przerysowania w całej historii Mojżesza, o tyle dotyczyły one raczej osobistych przeżyć bohatera, a nie realiów społecznych. Te bowiem, aby nadać historii Mojżesza walory realizmu, musiały być oddane na tyle wiernie, aby czytelnikom Żywota, w tym księżnej Gertrudzie, cała historia mogła wydać się prawdopodobna.

Podsumowanie

Dlaczego bohaterkę Żywota uważam za pierwszą polską feministkę? Cóż, potocznie za feministki uważa się kobiety samodzielnie kształtujące rzeczywistość, gdzie działają, i które uważają, że mają takie same prawo jak mężczyźni do decydowania o swoim życiu osobistym. Zwykle sądzi się, że w realiach średniowiecznych nie było miejsca na takie kobiety, ponieważ płeć piękna była ściśle przypisana do swojego miejsca społecznego sprowadzanego do kościoła, dzieci i gospodarstwa domowego. To jest XIX-wieczny obraz życia społecznego w średniowieczu, którego podstawą było literalne odczytywanie średniowiecznych kronik. Te kroniki redagowali mnisi, o których mizoginizmie i niechęci do samodzielnych kobiet pisałem wyżej. Niemniej jednak życie społeczne w średniowieczu było znacznie bogatsze i, jak widać z niniejszego opracowania, nie brakowało także kobiet nieszablonowych, które zarówno w dobrym, jak i złym zachowywały się jak typowy możny ówczesnej epoki, czyli jeśli coś mi się należy, to po to sięgam, nie oglądając się na konwenanse czy oczekiwania pobożnych mnichów.

Bibliografia:

Źródła:

1. Powieść minionych lat, tłum. i oprac. F. Sielicki, Wrocław-Warszawa-Kraków 1999.
2. Żywot Mojżesza Węgrzyna, [w:] Monumenta Poloniae Historia, t. IV, red A. Bielowski Warszawa 1961, s. 797–817.

Opracowania:

1. Bazylow L., Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985.
2. Bogucka M., Gorsza płeć, Warszawa 2005.
3. Wyderka T., Pateryk Kijowsko-Pieczerski i kontakty polsko-wschodniosłowiańskie, http://bazhum.muzhp.pl/media//files/Acta_Polono_Ruthenica/Acta_Polono_Ruthenica-r2009-t14/Acta_Polono_Ruthenica-r2009-t14-s309-315/Acta_Polono_Ruthenica-r2009-t14-s309-315.pdf (dostęp: 15 kwietnia 2018 r.).
4. Wyderka T., Świat emocji w Żywocie Mojżesza Węgrzyna z Pateryka Kijowsko-Pieczerskiego, http://cwf.ug.edu.pl/ojs/index.php/slawistyka/article/view/531/439 (dostęp: 15 kwietnia 2018 r.).

Nota biograficzna

Adwokat Andrzej Nogal, l. 44, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, autor ponad 200 artykułów popularnonaukowych na tematy prawne i historii prawa.

^{Redakcja merytoryczna: Zuzanna Świrzyńska
Korekta: Jagoda Marek}