Biskup Kościoła Ewangelickiego Juliusz Bursche – niekatolicki obrońca polskości

O niepodległość Polski walczyły, nie zawsze militarnie, najróżniejsze osoby. Ich życiowe koleje jak w soczewce skupiają polską wielokulturową tradycję.  Jedną z nich jest zwierzchnik kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce w okresie międzywojennym.  Polak-ewangelik – niestrudzony orędownik niepodległości. Oddał w końcu życie za swoją ojczyznę w czasie drugiej wojny światowej.

Juliusz Bursche, 1905 r.

Historia Burschów jest świetnym przykładem przyciągającej siły polskości w XIX wieku. Chociaż wtedy nasz kraj nie istniał na mapach, to istniała silna polska kultura i społeczeństwo. Antenaci biskupa przybyli na ziemie Królestwa Polskiego w pierwszej połowie XIX w. z terenów Saksonii, na zaproszenie rządu Królestwa Polskiego; przybyło wtedy kilkadziesiąt tysięcy imigrantów. Szybko odnaleźli się oni w nowej rzeczywistości, przyczyniając się do rozwoju swojej nowej małej ojczyzny. Ojciec biskupa, Ernest, był duchownym w Kościele Ewangelickim. Obejmował funkcje wikariuszowskie, a wreszcie został proboszczem parafii. W 1862 r. urodziło mu się pierwsze dziecko – syn Juliusz, później przyszło na świat sześcioro jego rodzeństwa. Młody Juliusz poszedł w ślady ojca – w tym celu musiał wyjechać na studia do Dorpatu (Tallin), gdzie był jedyny uniwersytet w całym Cesarstwie Rosyjskim, na którym protestanccy duchowni mogli podjąć studia teologiczne. Co ciekawe to właśnie to miejsce było tym, gdzie umacniał się wśród studentów polski duch. Znaczną część studentów ewangelickiej teologii stanowili bowiem Polacy lub mieszkańcy ziem polskich, którzy zaczytywali się w dziełach pastora Leopolda Otto – zwolennika budowy polskiego kościoła ewangelickiego i orędownika odbudowy polskiego państwa.

Juliusz Bursche po studiach związał swój los najpierw z parafią w Wiskitkach, a potem został wikariuszem w warszawskiej parafii Św. Trójcy. Z miejscem tym zostanie już związany do końca życia. Czas jego posługi to także okres dużych zmian w Kościele Ewangelicko-Augsburskim. Na przykład jego instalacja na diakona w 1888 r. była ostatnią, jaka odbywała się po niemiecku, wszystkie następne odbywały się po polsku. Bursche był też energicznym działaczem – to za jego inicjatywą powstał polski śpiewnik ewangelicki. Został sekretarzem wydania i nanosił do niego osobiste uwagi. Rozumiał wagę działalności wydawniczej i napisał także Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, wydany po polsku i po angielsku, a także stworzył szereg polskich pism dla wiernych ewangelickich, by umacniać w nich polskość.

Biskup i odzyskanie niepodległości

W 1905 r. – w czasie bardzo gorącego okresu rewolucji – Bursche zostaje generalnym superintendentem całego Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego. Wprowadziło to go w centrum wydarzeń związanych z odzyskaniem niepodległości przez Polskę. Przykładowo zainicjował on prośbę do władz rosyjskich, by lekcje religii ewangelickiej były prowadzone po polsku. Związało to ewangelików z polskością także w wymiarze językowym i uniemożliwiało władzom carskim wykorzystanie dualizmu językowego tej religii do siania niezgody w polskich środowiskach niepodległościowych.

W czasie walki o wolność Bursche był niestrudzonym orędownikiem poszerzenia polskich granic na zachód. To był trudny okres, podczas którego ciężko było zdefiniować, kto jest Polakiem, a kto Niemcem, Rosjaninem czy Czechem. Jedną z takich prób były linie wyznaniowe – celowali w nie Niemcy, próbując postawić prostą opozycję: Polak–katolik, Niemiec-ewangelik. W odpowiedzi na to Bursche stworzył na potrzeby polskiej delegacji na konferencji w Wersalu opracowanie dotyczące polskich ewangelików żyjących na Śląsku czy na Mazurach. W tym tekście odparł niemieckie argumenty, że ewangelik musi oznaczać Niemca. Doprowadził też do stosownej uchwały Kościoła Ewangelisko-Augsburskiego, domagając się przyłączenia do Polski Mazowsza Pruskiego (Mazur) i Śląska. Bursche rozumiał, że Polska jest krajem wielokulturowym i wielowyznaniowym i nie można zamykać jej w ramach jednego wyznania. Pośrednio doprowadziło to do referendum na Mazurach i Śląsku.

Odrodzona Polska

W okresie międzywojennym biskup Bursche aktywnie włączył się w szalenie trudne dzieło scalenia kraju na nowo. Granice rozbiorowe głęboko wryły się w życie społeczne i gospodarcze. Trudno było także zerwać więzi łączące np. Wielkopolskę z Berlinem, i połączyć ją z Warszawą tak ekonomicznie, jak politycznie.

Niemcy często starali się nagłośnić rzekome prześladowania swoich mniejszości w Polsce, w tym ewangelików. Nakładało się to na skomplikowaną sytuację Kościołów, wcześniej funkcjonujących w różnych bytach państwowych. Kościoły unijne na zachodzie Polski – tradycyjnie podlegające władzom państwowym – nadał chciały zachować łączność z  Kościołem w Prusach, co o ile było możliwe w wymiarze duchowym czy myśli teologicznej, o tyle zupełnie nierealne w dziedzinie prawno-organizacyjnej.  Bursche niestrudzenie odpierał niemieckie ataki, często stając się nieformalnym rzecznikiem Polski, także na konferencjach międzynarodowych.

Włączył się także w pionierskie działania ruchu dialogu międzywyznaniowego, uczestnicząc w pracach Światowego Związku Krzewienia Przyjaźni między Kościołami (po drugiej wojnie światowej przekształci się on w Światową Radę Kościołów), a w kraju doprowadzając do powstania Rady Kościołów Ewangelickich.

W odrodzonej Polsce był reformatorem życia kościelnego. Ciągle walczył o polskość Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego, w którym przecież było niemało Niemców lub osób mówiących po niemiecku. Po 1933 r. przeciwstawił się próbom infiltracji swojego Kościoła przez zwolenników narodowego socjalizmu i doprowadził do specjalnych uchwał potępiających nazizm.

Druga wojna światowa i śmierć

Biskup Bursche nie pozostawił wątpliwości, co należy czynić w obliczu wojny – jeszcze w sierpniu 1939 r. wydał orędzie, w którym napisał: „My, Polacy ewangelicy, którzy jesteśmy integralną cząstką narodu polskiego – nas nie potrzeba nawet wzywać, abyśmy w dziejowej tej chwili złożyli ofiarę mienia i krwi na ołtarzu dobra Ojczyzny. Żadne ofiary nie będą nam zbyt wielkie, aby dać odpór mocy, która urągać śmie majestatowi Rzeczypospolitej”1. Tuż po wybuchu wojny wydał orędzie potępiające hitlerowską agresję. Sam dostał się do niemieckiej niewoli zaledwie kilka dni później, nie zdecydowawszy się na opuszczenie kraju razem władzami państwowymi.

Dla Niemców był bardzo niebezpieczny. Jako zwierzchnik Kościoła protestanckiego mógł stanowić zaczyn duchowego oporu wśród tych nielicznych Polaków, którzy mogliby podlegać germanizacji (np. podpisując volkslistę). Do tego jako potomek niemieckich imigrantów, identyfikujący się z Polską, był w świetle nazistowskiego prawa zdrajcą narodu. Juliusz Bursche nie wyszedł już nigdy na wolność. Do 1942 r. przebywał w KL Sachsenhausen, w którym umarł prawdopodobnie 20 lutego. Nie znamy przyczyn śmierci, możemy się ich tylko domyślać. W czasie wojny zginęli także jego dwaj bracia. Himmler miał napisać na aktach Edmunda Burschego: „Tę rodzinę należy wytępić”2.

Do 2017 r. nie było znane także miejsce jego pochówku, bo przecież władze III Rzeszy Niemieckiej chciały wymazać pamięć o nim. Dopiero w zeszłym roku, przy okazji 500-lecia reformacji, udało się odnaleźć dokumenty potwierdzające miejsce pochówku urny z prochami biskupa. Strona polska i rodzina otrzymała te akta podczas nabożeństwa w kościele Św. Trójcy w Warszawie w październiku 2017 r.

12 września 2018 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej Andrzej Duda ogłosił nazwiska osób zasłużonych dla polskiej niepodległości, którym w dniu setnej rocznicy jej odzyskania, 11 listopada 2018 r., zostaną nadane Ordery Orła Białego. Wśród nich znalazł się bp Juliusz Bursche.

Bibliografia:

1. Wegener T., Juliusz Bursche biskup w dobie przełomów,  Bielsko-Biała 2003.
2. Guttmejer K. (red.),Ewangelicki Kościół Świętej Trójcy w Warszawie, Warszawa 2017.
3. https://www.luteranie.pl/nowosci/order_orla_bialego_dla_bpa_juliusza_burschego,5649.html

^{Korekta: Klaudia Orłowska}

1. Za: http://zacisze1903.pl/bp-juliusz-bursche/martyrologia [dostęp: 5.10.2018 r.] [↩]
2. Film „Rodzina Burschów – opowieść o polskich ewangelikach” 11:48 – 12:31 dostęp na: https://dzieje.pl/wideo/film-rodzina-burschow-opowiesc-o-polskich-ewangelikach [↩]