Matura z historii – cz. II – „Starożytne kręgi cywilizacyjne”

Mezopotamia, Persja, Fenicja, Egipt, Dolina Indusu – charakterystyczne cechy, dzieje oraz osiągnięcia. Zapraszamy do lektury części drugiej w serii naszego portalowego Vademecum! 

Mezopotamia

Mezopotamią określamy obszar położony w dorzeczu dwóch rzek: Eufratu oraz Tygrysa. To właśnie tam narodziły się najstarsze miasta, które doprowadziły do powstania pierwszych cywilizacji. Południowa część Mezopotamii posiadała bardzo żyzne gleby, co w połączeniu z sąsiadującymi rzekami sprawiło, że teren ten nadawał się do osiedlania przez tamtejsze plemiona (był to fragment obszaru tzw. żyznego półksiężyca, który ciągnął się od Egiptu poprzez Palestynę aż po Mezopotamię).  Warto jednak zwrócić uwagę, iż z racji ukształtowania terenu (pustynie, góry, otwarte przestrzenie) miasta mezopotamskie były nieustannie narażone na najazdy wrogich plemion, w związku z czym państwa powstałe na opisywanych ziemiach były nietrwałe i często niszczone.

Najważniejsze terminy:

System irygacyjny – system kanałów, którymi odprowadzano z pól nadmiar wody i doprowadzano ją w miejsce, gdzie aktualnie była potrzebna. Dzięki systemowi irygacyjnemu państwa mogły lepiej rozwijać rolnictwo i dostarczać mieszkańcom większe ilości pożywienia.

Obszar żyznego półksiężyca

Osiągnięcia:
- hodowla bydła, kóz, owiec, drobiu
- rozwinięte sadownictwo
- uprawa jęczmienia, daktyli, oliwek, pszenicy, prosa
- budowanie z cegły glinianej pałaców, świątyń czy domów
- rozwinięty handel z odległymi państwami
- wytwarzanie artykułów spożywczych, wyrobów tekstylnych.

Sumerowie

Najstarsza znana nam cywilizacja. Sumerowie zamieszkiwali przede wszystkim południową Mezopotamię. Nie jest dokładnie znane pochodzenie tej ludności, ale uważa się, że pierwsze miasta powstawały ok. IV tysiąclecia p.n.e. Podstawą gospodarczą dla Sumerów było rolnictwo i hodowla bydła. Sumerowie zostali podbici pod koniec III tys. p.n.e. przez wojska państwa Akadów, którymi przewodził władca Sargon.

Najważniejsze terminy:

Rewolucja urbanistyczna – w kontekście starożytnym był to proces powstawania pierwszych miast sumeryjskich.
Miasta-państwa – podobnie jak w antycznej Grecji, Sumerowie tworzyli miasta, które rządziły się swoimi własnymi prawami. Największe z miast tej ludności to: Eridu, Kisz, Ur, Uruk, Lagasz.
Teokracja – forma rządów, w której władzę administracyjną, sądowniczą i wojskową sprawuje kapłan.

Pismo klinowe

Osiągnięcia:
- wynalezienie koła, szkła, koła garncarskiego, wozu zaprzęgniętego w woły, technologii wytopu brązu
- budowanie świątyń z drzewa cedrowego
- stworzenie systemu dziesiętnego i sześćdziesiętnego (pierwsi matematycy w historii)
- wynalezienie pisma:
- IV tys. p.n.e. – pismo piktograficzne (obrazkowe)
- ok. 2800 p.n.e. – pismo klinowe.

Państwo babilońskie

Kodeks Hammurabiego

W II tysiącleciu p.n.e. lud zwany Amorytami uzyskał przewagę na całym Bliskim Wschodzie. W XVIII w. p.n.e. do władzy doszedł Hammurabi (1792-1750 p.n.e.), który zjednoczył niemal całą Mezopotamię, za stolicę obrał Babilon oraz znacznie usprawnił administrację państwową. Po śmierci Hammurabiego nastąpił okres stagnacji, który trwał do ok. VII w. p.n.e. Wtedy to powstało nowe imperium, którym przewodziła dynastia chaldejska. Najsłynniejszym władcą Babilonu w tym okresie był Nabuchodonozor II, który zasłynął z wybudowania dla swojej żony przepięknych wiszących ogrodów Semiramidy oraz monumentalnej Bramy Isztar. Imperium babilońskie ostatecznie upadło w 539 r. p.n.e., podbite przez Persów pod wodzą Cyrusa II Wielkiego.

Brama Isztar

Najważniejsze terminy:

Prawo talionu – tzw. „oko za oko, ząb za ząb”. Był to spis praw i kar, który uwieczniony został na kamiennym słupie i wystawiony na widok publiczny. Najsłynniejszym odkrytym słupem kamiennym tego typu jest Kodeks Hammurabiego.

Zikkurat

Społeczeństwo – rozbite na trzy klasy ze względu na ilość praw oraz przywilejów: ludzi wolnych, pośrednich oraz niewolników.
Zikkurat – typ budowli sakralnej.

Persowie

Lud indoeuropejski, który osiedlił się nad Zatoką Perską ok. I tys. p.n.e. Przez pierwsze czterysta lat zamieszkiwania tamtych ziem byli oni pod kontrolą innego ludu, Medów. W 625 r. p.n.e. Persowie zjednoczyli się, obalili rządy Medów i utworzyli własne, silne państwo. Pierwszym wielkim władcą został Cyrus II Wielki (559-522), który pochodził z dynastii Achemenidów. Opanowanie całej Azji Mniejszej (tereny dzisiejszej Turcji), Syrii, Palestyny, Babilonu i Dorzecza Indusu zajęło mu jedynie 25 lat. W roku 525 p.n.e. syn Cyrusa, Kambyzes II (529-522) opanował także Egipt. Jego następcą był natomiast Dariusz I (521-486), który rozciągnął granice swego państwa aż po tereny dzisiejszego Pakistanu oraz prowadził wyprawy wojenne w kierunku Europy.

Najważniejsze terminy:

Despotyzm teokratyczny – forma rządów, w której władca ma nieograniczoną władzę oraz jest uznawany za wcielenie bóstwa.
Satrapie – jednostki administracyjne Persji.

Imperium perskie w czasie największego rozkwitu

Fenicjanie

Lud semicki, który zamieszkiwał dzisiejsze tereny Syrii oraz Libanu. Żyli oni w miastach-państwach, które zazwyczaj ze sobą konkurowały – największe z nich to Byblos, Sydon, Tyr. Zajmowali się głównie rzemiosłem i handlem morskim (byli świetnymi żeglarzami). To oni prawdopodobnie jako pierwsi ok. 600 r. p.n.e. opłynęli całą Afrykę. Kolonizowali liczne wybrzeża, m.in. Cypr, północną Afrykę (późniejsza Kartagina), Półwysep Pirenejski, Sycylię, Korsykę, a nawet dopłynęli do Wysp Brytyjskich.

Osiągnięcia:
- wynalezienie pisma alfabetycznego, w którym każdej głosce odpowiadał jeden znak. Liczył on 22 znaki, przy czym były to jedynie spółgłoski
- wynalezienie pieniądza.

Egipt

Faraon w podwójnej koronie pszent

Początkowo (ok. IV tys. p.n.e.) Egipt podzielony był na dwa osobne państewka – Egipt Górny oraz Dolny. Ok. 3050 r. p.n.e. Manes zjednoczył obie części kraju, czego symbolem stała się jego korona – jej biała część dotyczyła Górnego Egiptu, czerwona zaś – Dolnego. Egipcjanie dzięki obfitym wylewom Nilu mieli sprzyjające warunki pod uprawę roślin, wśród których można wymienić m.in. jęczmień, lotos, owoce czy rośliny strączkowe. Tereny zamieszkiwane przez Egipcjan obfitowały również w wapień, piaskowiec i granit, zaś z Pustyni Arabskiej importowali oni złoto oraz miedź (nie mieli jednak istotnych i cennych złóż żelaza).

Najważniejsze terminy:

Despotyzm teokratyczny – faraon z nieograniczoną władzą uosabiał syna boga Re na ziemi.
Wezyr – najwyższy urząd administracyjny w państwie.
Społeczeństwo – głównie chłopi, niewolnicy, ale również urzędnicy państwowi, pisarze, wojownicy, kapłani.

Osiągnięcia:
- uzyskali bardzo wysoki poziom w naukach astronomicznych oraz matematycznych
- ustalili, że rok powinien trwać 365 dni oraz podzielili go na dwa sposoby: na trzy części w zależności od wylewów Nilu oraz na 12 miesięcy po 30 dni. Na koniec roku „pozostawiali” zaległe 5 dni, tak, aby nie zaburzyć kalendarza względem pory roku
- potrafili przeprowadzać bardzo trudne i skomplikowane operacje, znali anatomię człowieka, mumifikowali ciała
- stworzyli hieroglify (odczytane przez egiptologa J. F. Champolliona dzięki odkryciu kamienia z Rosetty).

Dolina Indusu

W drugiej połowie III tys. p.n.e. Indusi zaczęli budować pierwsze miasta na Półwyspie Indyjskim, wzdłuż Doliny Indusu. Najsłynniejsze z nich to Harappa oraz Mohendżo Daro. Ludność ta zajmowała się głównie uprawą ziemi, rzemiosłem, hodowlą bydła, wytopem metali, produkcją ceramiki, wyrobem przedmiotów z kości słoniowej, handlem (np. z Sumerami). Ok. 1500 r. p.n.e. cywilizacja ta upadła z nieznanych nam przyczyn.
Ok. 1400 r. p.n.e. z północy dzisiejszych Indii nadciągnął indoeuropejski lud Ariów. Podporządkowali oni sobie ludność miejscową oraz przejęli ich liczne osiągnięcia.

Dolina Indusu

Najważniejsze terminy:
Podział społeczeństwa na kasty – Bramini (kapłani, najwyższa kasta), kszatrijowie (wojownicy), wajśjowie (rolnicy, kupcy, rzemieślnicy), siudrowie (miejscowa ludność bez żadnych praw), pariasi („ludzie nieczyści„, nie uważano ich nawet za kastę, nie mieli żadnych praw, musieli wykonywać ”nieczyste prace”, takie jak np. grzebanie zmarłych). O przynależności do kasty decydowało urodzenie.

Osiągnięcia:
- Księgi Wedy
- kanalizacja miejska
- zapis cyfrowy (dziś znany jako cyfry arabskie)
- produkcja cukru trzcinowego.

→ CZĘŚĆ III.

Bibliografia:
1. Jarosz J., Historia: vademecum gimnazjalisty, Warszawa 2002.
2. Kręc A., Noskowiak J., Zapiór B., Vademecum Maturzysty Historia, Kraków 2016.
3. Wolski J., Historia powszechna: starożytność, Warszawa 1998.