Manuel I Szczęśliwy. Król, który za rękę księżniczki obiecał wypędzić Żydów z Portugalii

Za panowania Manuela I Szczęśliwego została odkryta morska droga do Indii, a sam król był mecenasem sztuki i postawił fundamenty pod portugalskie imperium kolonialne. Jest to także władca, który w zamian za rękę hiszpańskiej księżniczki zobowiązał się do wygnania Żydów z Portugalii.

Książę Doskonały

Jan II Doskonały

Na portugalskim tronie w latach 1481-1495 zasiadał Jan II zwany Księciem Doskonałym. Swoje rządy rozpoczął od rozprawy ze szlachtą, którą w 1481 r. zmusił do złożenia przysięgi wierności. Ograniczył także ich przywileje. To spowodowało, że panowie feudalni zawiązali przeciwko Janowi II spisek. Ten jednak został wykryty, a lider opozycji, książę Braganca, został pojmany i ścięty. Z Portugalii uciekło wówczas wielu szlachciców obawiających się królewskiej zemsty. Pozostawione przez nich majątki przejął Jan II. Nie był to jednak ostatni spisek na życie Jana. W 1484 r. król poradził sobie z kolejnym, tym razem zawiązanym pod przywództwem księcia Viseu, którego król zamordował. W ten sposób ogromne majątki znalazły się w dobrach królewskich. Król, po spacyfikowaniu arystokracji, wyniósł na urzędy niższe warstwy szlachty, na nich opierając swoją władzę.

Wygnanie Żydów z Hiszpanii

Wygnanie Sefardyjczyków na obrazie Emilio Sali

Pod koniec jego rządów w Hiszpanii1 doszło do wypędzenia Żydów. Królowie Katoliccy wydali Edykt z Alhambry, na mocy którego Żydzi mieli opuścić królestwo lub dokonać konwersji na chrześcijaństwo. Większość z nich zdecydowała się na ucieczkę, wielu skierowało się do Portugalii. Król Jan II wahał się co do tego, czy przyjąć żydowskich imigrantów.

Czytaj także → Edykt z Alhambry, czyli wypędzenie Żydów z Hiszpanii

Emigracja Żydów do Portugalii

Z jednej strony do jego królestwa płynęła masa wykształconych ludzi, z drugiej strony taka ilość mogła rodzić problemy ekonomiczno-społeczne i religijne. Ostatecznie Jan II pozwolił Żydom na wjazd do Portugalii. W zamian za zapłatę od głowy, mogli przebywać w jego królestwie przez 8 miesięcy. Władca wyznaczył urzędników do pobierania podatku w pięciu punktach, w których wydawano pokwitowania służące jako paszporty do wjazdu do Portugalii.

Żydów przybyłych do państwa Jana II mogło być nawet 50 tys. Większość z nich opuściła Portugalię w wyznaczonym terminie. Zaledwie 600 żydowskim rodzinom udało się zebrać kwotę, która przekonała króla do pozostawienia ich w kraju. Byli to najbogatsi Żydzi, których ekonomiczna siła nie podobała się lokalnym chrześcijanom. W Portugalii pozostała także grupa Żydów, którzy stali się niewolnikami w wyniku braku środków na opłatę okupu.

Manuel I Szczęśliwy

Manuel I Szczęśliwy

Następcą Jana II miał być jego syn Alfons, ale zginął tragicznie, spadając z konia. Wobec tego jego następcą w 1495 r. został Manuel I Szczęśliwy. Początki rządów przeznaczył na uspokojenie sytuacji wewnętrznej spowodowanej zdecydowaną polityką poprzednika wobec arystokracji. Rodzinie Braganca zwrócił odebrane wcześniej dobra. Zrehabilitowane rodziny już nie buntowały się przeciwko władcy.

Ślub z księżniczką albo Żydzi

Izabela z Asturii

Drugą sprawą wewnętrzną, którą Manuel I postanowił się zająć tuż po objęciu władzy, była sytuacja Żydów. Początkowo wszystkim niewolnym Żydom zwrócił wolność, co mogło dawać nadzieję, że będą mogli pokojowo egzystować w Portugalii.

Sytuacja zmieniła się z powodów matrymonialnych, a co za tym idzie, politycznych. Manuel I chciał wziąć za żonę córkę Królów Katolickich. Była nią bogobojna Izabela z Aragonii. Jednak jej rodzice, jak i sama zainteresowania, postawili warunek. Zgodzą się na ślub, jeśli Manuel I wygna Żydów z Portugalii. Trudno podać powody takiego ultimatum. Zapewne nie była nią sama kwestia różnic religijnych. Bardziej mogło chodzić o obawę, iż wypędzeni z Hiszpanii Żydzi będą zagrożeniem dla interesów hiszpańskich katolików.

Wypędzenie Żydów z Portugalii

Wydalenie Żydów z Portugalii, obraz Alfredo Roque Gameiro, 1917 r.

Król zdecydował się przyjąć warunki Hiszpanów i nakazał Żydom opuścić Portugalię do października 1497 r. Ślub z Izabelą dawał mu nadzieję na unię hiszpańsko-portugalską. Mógł mieć nadzieję, że po śmierci Królów Katolickich to on, dzięki temu małżeństwu, obejmie władzę nad całym Półwyspem Iberyjskim.

Paradoksalnie, mimo spełnienia tego żądania, władca nie chciał, by Żydzi opuścili jego państwo. Byli to bowiem dość możni i wykształceni poddani. Dlatego zdecydował się na prowadzenie polityki tzw. nowych chrześcijan. Edyktem z 30 maja 1497 r. gwarantował wszystkim Żydom przechodzącym na chrześcijaństwo wolność i swobodę obywatelską. Zakazał także poddawania ich konwersji w wątpliwość. Jednak wielu z nowych chrześcijan potajemnie dalej praktykowało judaizm.

Nakaz opuszczenia Portugalii dotyczył także muzułmanów, ale tych już w Portugalii nie było zbyt wielu i dawno zasymilowali się z chrześcijanami.

Masowy i przymusowy chrzest

By skłonić Żydów do pozostania w Portugalii 19 marca 1497 r. król wydał zarządzenie, iż wszystkie żydowskie dzieci poniżej 14 roku życia mają przymusowo zostać ochrzczone i trafić na wychowanie do rodzin chrześcijańskich. To skutecznie skłoniło ich rodziców do zmiany wiary i pozostania w kraju. Jednak byli tacy, którzy by nie dopuścić do apostazji, decydowało się na zabicie własnych dzieci.

Król opornych Żydów chciał zmusić do uległości w inny sposób. Zgromadził ich w Lizbonie, by tam oczekiwali na transport poza granice Portugalii. Jednak ze względu na ich liczbę, ok. 20 tys. transport opóźniał się, co było zamiarem Manuela I. Żydów umieszczono w jednym z pałaców, gdzie zmuszono ich do wysłuchiwania nauk mających skłonić ich do przejścia na chrześcijaństwo. Wielu, ze względu na stłoczenie i głód, zdecydowało się dokonać konwersji. Pozostali, gdy upłynął termin na opuszczenie Portugalii,  zostali rozkazem króla jego niewolnikami, pod pretekstem ich opieszałości i nieposłuszeństwa. Następnie król nakazał zabrać ich siłą do chrzcielnic i ogłaszać chrześcijanami. W ten sposób Manuel I chciał z jednej strony uczynić zadość umowie małżeńskiej, z drugiej jednak pozostawiał Żydów, już jako nowych chrześcijan w Portugalii.

Pogrom Żydów w Lizbonie

Niemiecki drzeworyt przedstawiający pogrom w Lizbonie

Mimo królewskiego edyktu w kwietniu 1506 r. doszło w Lizbonie do pogromu Żydów. Stało się to na skutek epidemii, która spowodowała, iż z miasta wyjechał król oraz gubernator. Tym samym mieszkańcy stolicy zostali pozostawieni samym sobie. Szukając ratunku przed epidemią w wierze zbierali się na modlitwach. Podczas jednego z takich spotkań, w Kościele de São Domingos, wierni ujrzeli światło o rzekomo nieziemskim pochodzeniu. Jeden z obecnych tam Niemców przyprowadził do światła swoją córkę, której zdeformowana dłoń miała ulec uzdrowieniu. Ten cud, jak i boskość światła, wykpił jeden z nowych chrześcijan. W odpowiedzi wzburzony Niemiec zadał mu śmiertelny cios. Dalsze wypadki nastąpiły szybko. Rozemocjonowany tłum wymordował wszystkich znanych nowych chrześcijan. Szacuje się, że w wyniku pogromu zginęło od 1 do 4 tys. Żydów. Kres zamieszkom położył król, który nakazał gubernatorowi powrót do miasta. Winnych masakry oraz sprawców rabunków król nakazał stracić. Ukarał także miasto, odbierając Lizbonie liczne przywileje. Z kolei nowi chrześcijanie w obawie o swoje życie uciekli z Portugalii.

Przekreślone nadzieje na unię

Król nigdy nie doczekał się marzenia o połączeniu Portugalii i Hiszpanii. Jego żona zmarła przy porodzie w 1498 r. Ich syn Michał był dziedzicem koron Portugalii i Hiszpanii, ale zmarł już w 1500 r., co raz na zawsze przekreśliło plany Manuela I o unii iberyjskiej. Kolejną żoną Manuela I została siostra Izabeli, Maria Aragońska, ale to małżeństwo nie dawało władcy szans na połączenie obu koron.

Odkrycie morskiej drogi do Indii

Vasco da Gama

Podczas panowania Manuela I doszło także do wielkiego odkrycia. Vasco da Gama dopłynął bowiem do Indii i wrócił w wiecznej chwale w 1499 r., przywożąc statki pełne przypraw. Za panowania Manuela I powstało imperium portugalskie, które kontrolowało afrykańskie wybrzeża oraz Ocean Indyjski. Król zmarł w 1521 r., a na tron wstąpił Jan III Aviz, będący jego synem z drugiego małżeństwa

Zadośćuczynienie

W 2013 r. portugalski parlament jednogłośnie przyjął ustawę, która pozwala potomkom wygnanych Żydów na uzyskanie obywatelstwa Portugalii. Przy tym nie będą musieli zrzekać się swojej dotychczasowej przynależności państwowej.

Bibliografia:

1. T. Miłkowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocław 1998.
2. D. Oliwa, Żydzi, konwertyci, nowi chrześcijanie, marrani - dylematy wiary, tożsamości i egzystencji społeczności żydowskiej w Portugalii po przymusowej konwersji w 1497 r., „Studia Historyczne”, R. LV, 2012.
3. A.H. de Oliveira Marques, Historia Portugalii, Warszawa 1987.

Więcej o historii Portugalii przeczytasz klikając na poniższą grafikę:

1. Hiszpanii rozumianej jako Królestwa Kastylii i Aragonii połączone unią personalną Królów Katolickich. [↩]