Protektorat Czech i Moraw. Oblicza czeskiej kolaboracji i oporu wobec nazistowskich Niemiec

Niemcy przy bierności Francji i Wielkiej Brytanii jeszcze w 1938 roku dokonali rozbioru Czechosłowacji. Rok później, już na terenie Czech, powstał Protektorat Czech i Moraw. Było to fasadowe państwo całkowicie kontrolowane przez Niemców. W tym okresie w Czechach działał zarówno ruch oporu, jak również obecne były postawy otwartej kolaboracji z okupantem.

Zdrada monachijska

Od lewej: Neville Chamberlain, Édouard Daladier, Adolf Hitler i Benito Mussolini – sygnatariusze układu monachijskiego. Z prawej Galeazzo Ciano, 29 września 1938 roku

W Monachium, podczas konferencji bez udziału przedstawiciela Czechosłowacji, mocarstwa zdecydowały o jej rozbiorze. Premier Wielkiej Brytanii Neville Chamberlain, premier Francji Édouard Daladier, kanclerz Niemiec Adolf Hitler oraz premier Włoch Benito Mussolin podpisali 29 września 1938 układ monachijski.

Zdecydowali o przekazaniu Niemcom 28 943 km² terytorium należącego do Czechosłowacji, na którym zamieszkało ok 3,6 miliona osób. W ten sposób strony układu wymuszały na Czechosłowacji cesję obszaru Kraju Sudetów na rzecz Niemiec.

Rządy Wielkiej Brytanii i Francji naiwnie myślały, że zaspokojenie roszczeń Hitlera zagwarantuje pokój w Europie. Stąd, gdy Neville Chamberlain wylądował na lotnisku Heston po powrocie z Monachium, wymachiwał dokumentami ogłaszając, że postanowienia z Monachium są „pokojem naszych czasów”. Trzeźwość umysłu zachował Churchill, który komentując zawarty układ stwierdził, że „mieli do wyboru hańbę, albo wojnę. Wybrali hańbę, a wojnę dostaną i tak.”

Czechosłowacy byli pozbawieni jakiejkolwiek pomocy. Niemcy otaczały zachodnią część kraju z trzech stron. Dodatkowo Polska, jak i Węgry także wysuwały terytorialne roszczenia. Wreszcie Wielka Brytania i Francja nie zamierzały w żaden sposób pomóc Czechosłowakom, których armia była wielokrotnie słabsza od wojsk niemieckich. Stąd rząd Edvarda Beneša skapitulował i nie podjął samotnej walki z Niemcami.

Druga Republika

Czechosłowacja po konferencji monachijskiej utraciła także terytoria na rzecz Polski i Węgier. Jednakże na pozostałym obszarze nadal istniało państwo czechosłowackie, zwane przez historyków Drugą Republiką Czechosłowacji. Hitler nie zamierzał pozwolić na dalsze istnienie niepodległej Czechosłowacji. Stąd Niemcy podjęli szereg działań mających zrobić z tego państwa swojego satelitę.

Niemiecki szantaż

Chvalkovský, Hácha, Hitler, Göring. Berlin, 14/15 marca 1939 roku

W Słowacji po Monachium uruchomione zostały dążenia niepodległościowe. Już 6 października 1938 roku Słowacy uchwalili autonomię i na premiera wybrali Jozefa Tiso. To doprowadziło do kryzysu czesko-słowackiego. Sytuację postanowił wykorzystać Hitler. Wezwał do Berlina Tiso i przedstawił mu propozycję nie do odrzucenia: albo ogłosi niepodległość Słowacji albo jego kraj czeka okupacja. Tiso wybrał pierwszą opcję i na 14 marca 1939 roku zwołał parlament, który proklamował Republikę Słowacką. Jej prezydentem został Tiso. Jednakże Niemcy szybko podporządkowali sobie Słowację, wysyłając na jej terytorium wojsko. Słowacka armia była podległa Niemcom. Tiso był faktycznie marionetkowym prezydentem podporządkowanym dyspozycją z Berlina.

Hitler działał zdecydowanie wobec sytuacji w Czechach. Jej prezydentem po rezygnacji Beneša został Emil Hácha. Był cenionym prawnikiem bez partyjnej przynależności. Jego wybór spotkał się w Czechach z dużą aprobatą i nadzieją. 14 marca Hácha został wezwany do Berlina. Tam czekał na niego Hitler i Hermann Göring, którzy zagrozili mu zbombardowaniem Pragi, jeśli ten nie zgodzi się na inkorporację Czech i Moraw do Niemiec. Przebieg spotkania był dramatyczny, a Hácha w trakcie niego zasłabł. Ostatecznie jednak podpisał stosowne dokumenty.

Protektorat Czech i Moraw

Hitler w praskim zamku

Protektorat Czech i Moraw został utworzony 16 marca 1939 roku. Formalnie była to autonomia, a Czechom pozostawiono prezydenta, rząd i niewielkie siły zbrojne. Jednakże faktycznym władcą był niemiecki protektor. Pierwszym z nich był Johannes Blaskowitz, ale funkcję pełnił zaledwie od 15 marca 1939 roku do 21 marca 1939 roku.

Kolejnym protektorem został Konstantin von Neurath. Ten jednak, według Hitlera, działał zbyt łagodnie. Dlatego od 29 września otrzymał zastępcę, który faktycznie przejął rządy w Protektoracie Czech i Moraw. Był nim Reinhard Heydrich, który rozpoczął politykę totalitarnej represji wobec Czechów.

Ruch oporu

W Protektoracie dość szybko powstał ruch oporu wobec niemieckiej okupacji. Działały takie organizacje jak Ośrodek Polityczny, Komitet Petycyjny Pozostajemy Wierni, czy Obrona Narodu. Początkowo te organizacje skupiały się na rozwoju struktur i przerzucaniu za granicę Czechów, chcących walczyć przeciwko Niemcom.

W rocznicę powstania Czechosłowacji, 28 października 1939 roku, a więc już po pokonaniu przez Hitlera Polski, w Pradze odbyła się ogromna patriotyczna manifestacja. Wzięło w niej udział ok. 100 tys. osób. Protest został brutalnie stłumiony przez Niemców, zginęły dwie osoby. Pogrzeb studenta Jana Opletala, który odbył się 15 listopada, stał się powodem kolejnych antyniemieckich protestów. Dzień później Niemcy zaczęli masowe aresztowania oraz zlikwidowali czeskie uczelnie. Około 1200 czeskich studentów wysłano do obozów koncentracyjnych.

Wiosną 1940 roku z połączenia Komitetu Petycyjnego Pozostaniemy Wierni, Ośrodka Politycznego oraz Obrony Narodowej powstała jedna organizacja pod nazwą Centralnego Dowództwa Krajowego Ruchu Oporu.

Mercedes-Benz W142, w którym jechał i został śmiertelnie ranny Reinhard Heydrich. Zdjęcie z dnia zamachu

Wśród Czechów popularny był również bierny opór pod hasłem „pracuj powoli”. Jako, że na terenie Czech znajdowało się wiele fabryk zbrojeniowych, tego typu opór doprowadzał Hitlera do wściekłości. Dodatkowo czeski ruch oporu prowadził liczne akcje sabotażowe. Jedną z nich było spalenie magazynów z 100 tys. litrów benzyny i nafty. To spowodowało, że Hitler przysłał do Pragi Reinharda Heydricha. Był zastępcą protektora, ale faktycznie on decydował o wszystkim w Protektoracie. Zaczęły się aresztowania i egzekucje. Jednym z aresztowanych był premier Czech Alois Eliáš.

Przywitanie Hitlera i Háchy na pogrzebie Reinharda Heydricha. Berlin, 1942 rok

Jednakże Heydrich oprócz terroru stosował także inną taktykę. By czeskie fabryki pracowały efektywniej, pracownikom oferował dodatkowe racje żywnościowe, urlopy, wczasy i inne zachęty. To przyniosło dobry efekt, co z kolei zaniepokoiło czeski ruch oporu. Dlatego zorganizowano zamach na Heydricha, który się powiódł. Zamach został wykonany w perfekcyjny sposób przez agentów czechosłowackiego rządu emigracyjnego Jozefa Gabčíka i Jana Kubiša. To oczywiście spowodowało jeszcze większą falę terroru. W odwecie zamordowano Eliáša i tysiące innych osób.

Zbrodnia w Lidicach

Jedną z najgłośniejszych zbrodni niemieckich była masakra w Lidicach. W odwecie za zamordowanie Heydricha rozstrzelano wszystkich 173 mężczyzn powyżej 15 roku życia. Natomiast 184 kobiet i 88 dzieci Niemcy wysłali do obozów koncetracyjnych. Tam wszystkich, poza kilkoma dziećmi uznanymi za nadające się do germanizacji, zagazowano.

Sama wioska nie miała nic wspólnego z zamachem na Heydricha, ale jej mieszkańców podejrzewano o ukrywanie partyzantów. Toteż została wybrana, by dać nauczkę mieszkańcom Protektoratu, którzy w jakikolwiek sposób sprzyjają ruchowi oporu.

Emil Hácha kolaborant, zdrajca, a może bohater?

Emil Hácha

Emil Hácha to bez wątpienia najtragiczniejsza postać czeskiej polityki okresu II wojny światowej. W 1938 roku gdy został prezydentem nie sądził przed jakimi wyborami stanie w trakcie pełnienia swojej funkcji. W marcu 1939 roku zdecydował się faktycznie oddać Czechy pod niemiecki protektorat. Zrobił to pod groźbą zniszczenia Pragi. Jednakże po podpisaniu układów nie porzucił funkcji, a faktycznie stał się niemieckim kolaborantem. Uznał, że tylko w ten sposób będzie wstanie przynajmniej w części chronić Czechów przed Niemcami. Rzeczywiście pewnymi gestami był wstanie ocalić rodaków. W zamian za życzenia urodzinowe Hitler wypuścił 150 osób z obozów koncentracyjnych. Potajemnie współpracował także z ruchem oporu i zabiegał o to, by nawet fasadowe funkcje w Protektoracie nie przypadały czeskim faszystom. Sprzeciwiał się także udziałowi Czechów w wojnie ze Związkiem Radzieckim. Niemniej dla wielu Hácha to przede wszystkim symbol kolaboracji z Hitlerem i zdrady narodowej.

Narodowe Zjednoczenie

Innym obliczem kolaboracji w okresie Protektoratu Czech i Moraw był udział Czechów w Narodowym Zjednoczeniu. Była to jedyna funkcjonująca, ale zarazem sankcjonowana prze Niemców partia polityczna w Protektoracie. Jej członkami było ok. 97,5% dorosłych mężczyzn narodowości czeskiej. Jej przewodniczącym został Adolf Hrubý, który nota bene po wojnie został aresztowany, uznany za zdrajcę i skazany na dożywocie. Partia powstała, gdyż Niemcy liczyli, że da Czechom namiastkę jedności narodowej i wpłynie na ich proniemiecką postawę. Dawała iluzję współdecydowania Czechów o sprawach w Protektoracie. Jednakże na skutek zwiększenie represji, a także porażek Niemiec na froncie wschodnim, poparcie dla Narodowego Zjednoczenia zaczęło spadać. W efekcie partia 15 stycznia 1943 roku została rozwiązana.

Oprócz Narodowego Zjednoczenia w Protektoracie działały także inne organizacje kolaboracyjne. Były to m.in. Narodowy Związek Pracujących, Gwardie Światopełkowe, czy Czeski Związek Wojskowy.

Bibliografia:

1. M. Doležal, Krawiec, żandarm i spadochroniarz, Kraków 2021.
2. R. Heck, M. Orzechowski, Historia Czechosłowacji, Wrocław 1969.
3. P. Jokešl, Czesi. Przewodnik po historii narodu i państwa, Kraków 2020.

Więcej informacji o obliczach czeskiej kolaboracji, które zainspirowały nas do napisania tego artykułu znajduje się w książce Miloša Doležala Krawiec, żandarm i spadochroniarz, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Krawiec, żandarm i spadochroniarz