Edward Gierek. Jak zdobył władzę i został I sekretarzem KC PZPR?

Tak jak kryzys społeczny wyniósł Władysława Gomułkę do władzy, tak inny kryzys tej władzy go pozbawił. Jego miejsce zajął niezwykle popularny katowicki I sekretarz, Edward Gierek. W ten sposób rozpoczęła się trwająca dekadę epoka jego rządów

Grudzień 1970

Władysław Gomułka i Edward Gierek

Grudzień 1970 r. rozpoczął się dla Gomułki pomyślnie. 7 grudnia PRL zawarła z RFN r. układ o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków. Kluczowe dla Polski było uznanie przez RFN granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej. Dodatkowo RFN zobowiązała się do niepodejmowania działań zbrojnych w celu zmiany wschodniej granicy Polski. Gomułka liczył, że na fali tego sukcesu uda mu się przeprowadzić w Polsce podwyżkę cen (były wówczas urzędowo regulowane). Stare nie odpowiadały kosztom produkcji. Dlatego Gomułka zdecydował się na ich urealnienie. Jednocześnie władza nie chciała ustąpić w kwestii podniesienia płac robotnikom. Ci byli niezadowoleni zwłaszcza ze sposobu naliczania premii. Mimo to zdecydowano się na duże podwyżki, średnio o 23% i to z dnia na dzień. Gomułka kompletnie nie odczytał nastrojów społecznych i nakazał podwyżki w najgorszym możliwym momencie, czyli w okresie zakupów przedświątecznych.

W efekcie 14 grudnia w Stoczni im. Lenina w Gdańsku rozpoczął się strajk. Po fiasku negocjacji z rządem robotnicy wyszli na ulicę miasta i ruszyli pod budynek lokalnego KC PZPR. Do pochodu dołączyli pracownicy innych zakładów. Władza w odpowiedzi na strajkujących wysłała Milicję Obywatelską, która zaczęła rozpędzać tłum.

Informacja prasowa o podwyżkach cen / „Dziennik Bałtycki” wydanie na 13 i 14 grudnia 1970 r.

Na wieść o sytuacji w Gdańsku Gomułka zwołał posiedzenie Biura Politycznego KC PZPR (było głównym organem kierowniczym PZPR, na nim zapadały najważniejsze decyzje w państwie). Wydarzenia w Trójmieście uznał za kontrrewolucję, która zagrażała socjalistycznemu ustrojowi w Polsce. Toteż wyraził zgodę na użycie broni. Już 15 grudnia podczas starć z milicją zginęło pierwsze kilka osób. W następnych dniach spontanicznie wybuchały protesty w kolejnych zakładach, głównie na Pomorzu. Do masakry robotników doszło 17 grudnia w Gdyni. Tam na przystanku Szybkiej Kolei Miejskiej Gdynia Stocznia, oddziały milicji i wojska ostrzelały tłum robotników idących do pracy w Stoczni im. Komuny Paryskiej. Zginęło 10 osób. W odpowiedz na to mieszańcy Gdyni ruszyli z wielkim pochodem, na którego czele niesiono ciało zamordowanego ranem Zbyszka Godlewskiego.

Demonstracje Grudnia 1970 w Gdyni: Ciało Zbyszka Godlewskiego niesione przez demonstrantów

Walki trwały dalej, ale po kilku dniach, przy wykorzystaniu znacznych sił wojska, zostały stłumione. Najdłużej do 22 grudnia strajkowano w Szczecinie. Podczas starć na Wybrzeżu zginęło 41 osób (według innych danych 45).

Edward Gierek

Edward Gierek

Napięta sytuacja na Wybrzeżu udzieliła się także Gomułce, którego stan zdrowia znacznie się pogorszył. To postanowili wykorzystać partyjni towarzysze, którzy już mieli dość jego rządów. Ich głównym kandydatem do objęcia najważniejszego stanowiska politycznego w państwie był Edward Gierek.

Przyszły przywódca PRL urodził się w 1913 r. w Porąbce, która jest dzisiaj dzielnicą Sosnowca. W 1917 r. zmarł ojciec Gierka w wypadku w kopalni „Kazimierz”, gdzie był górnikiem. Jego matka później poślubiła Andrzeja Jarosa, a gdy ten zmarł, Władysława Koziaka. Rodzina Gierka na początku lat 20-tych wyjechała z Polski do Francji, by w ten sposób poprawić swoją sytuację materialną. W wieku zaledwie trzynastu lat Gierek rozpoczął pracę w kopalni Arenberg, gdzie został ładowaczem. Kilkukrotnie przenosił się wraz z matką i ojczymem do innych miejscowości we Francji. Ostatecznie rodzina osiedliła się w na północy Francji w Leforest, w departamencie Pas-de-Calais. W 1931 r. Gierek rozpoczął swoją karierę polityczną wstępując do Francuskiej Partii Komunistycznej. Trzy lata później zorganizował strajk w kopalni w Leforest, za co został deportowany z Francji do Polski. W 1936 r. ponownie wyemigrował, tym razem do Belgii. Tam także pracował w kopalni i aktywnie działał jako członek partii komunistycznej. Ponadto podczas pobytu w Belgii nauczył się biegle mówić po francusku. W trakcie II wojny światowej został członkiem Witte Brigade, polsko-belgijskiej partyzantki. Po zakończeniu wojny, w 1948 r. powrócił do kraju, gdzie kontynuował swoją karierę polityczną. Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej. Od 1949 r. mieszkał w Katowicach. Ukończył Centralną Szkołę Partyjną w Łodzi. W 1952 r. po raz pierwszy został wybrany posłem na Sejm PRL. Wówczas jego partyjna kariera przyspieszyła. Został sekretarzem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Katowicach, a od 1954 r. był członkiem Komitetu Centralnego PZPR. Od marca 1957 r. do grudnia 1970 r. był I sekretarzem KW PZPR w wojewódzkie katowickim, gdzie zyskał bardzo dużą popularność.

Odsunięcie Gomułki od władzy

Goście zgromadzeni podczas uroczystości. W 1. rzędzie od prawej stoją: sekretarz KC PZPR Edward Babiuch, zastępca przewodniczącego Rady Państwa Władysław Kruczek, prezydent m. st. Warszawy Jerzy Majewski, premier Piotr Jaroszewicz, I sekretarz KW PZPR Józef Kępa, I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, wicepremier Józef Tejchma, przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński

W nocy, 18 grudnia w Urzędzie Rady Ministrów w Warszawie rosyjski ambasador odczytał list od towarzyszy radzieckich, w którym sugerowali polityczne rozwiązanie kryzysu w Polsce. Rzecz jasna chodziło o wymianę I sekretarza, który zdaniem Moskwy nie był w stanie zapanować nad trudną sytuacją w kraju. Z tym listem Gomułka zapoznał się dopiero ranem następnego dnia.

Jednocześnie trwały rozmowy między organizatorami przewrotu pałacowego, którymi byli przede wszystkim Edward Babiuch, Stanisław Kania, Wojciech Jaruzelski i Franciszek Szlachcic. Dwóch z nich Kania i Szlachcic udali się do Katowic, by tam przekonać Gierka do objęcia przez niego schedy po Gomułce. Gierek po pewnym namyśle i początkowej niechęci propozycję przyjął i ruszył do Warszawy. Szlachcic w trakcie rozmowy miał mu powiedzieć: „Edek, widać taki już twój los, żebyś został pierwszym sekretarzem. Jest kilku kandydatów, ale ty się najbardziej na to stanowisko nadajesz.”

Z kolei do Gomułki udał się Józef Tejchma, który nakłaniał go do złożenia rezygnacji z funkcji I sekretarza. Mówił mu, że jeśli nie ustąpi to sytuacja w kraju nie uspokoi się, a nawet istnieje groźba wybuchu wojny domowej.

Gomułka po zapoznaniu się z listem zwołał posiedzenie Biura Politycznego. To rozpoczęło się w godzinach popołudniowych 19 grudnia. Spóźniony Gomułka gdy przybył na posiedzenie oznajmił, że z powodu złego stanu zdrowia poprowadzi je w jego zastępstwie Cyrankiewicz. Po wyjściu I sekretarza pozostali towarzysze debatowali do ok. 22.00. Obecni na posiedzeniu przeciwnicy Gomułki wykorzystali je do obarczenia go wyłączną odpowiedzialnością za tragiczną sytuację w kraju. Początkowo skłaniali się do powierzenia sterów partii Gierkowi, ale tylko na czas choroby Gomułki. Ostatecznie jednak uznali, że konieczna jest wymiana Gomułki na stałe. Sam Gierek połowicznym rozwiązaniem nie był zresztą zainteresowany.

Józef Cyrankiewicz (po lewej) i Władysław Gomułka (w środku)

Dzień później Cyrankiewicz wraz z Kliszko udali się do szpitali i tam ostatecznie uzyskali od Gomułki zgodę na rezygnację. Jeszcze na 20 grudnia zostało zwołane VII Plenum KC PZPR (był organem kierowniczym PZPR, powoływał Biuro Polityczne KC i Sekretariat KC), które przyjęło rezygnację Gomułki i wybrało nowym I sekretarzem Gierka (Sekretariat KC pełnił rolę najwyższej władzy wykonawczej i był kierowany przez I sekretarza).

Ustępujący I sekretarz w oczach partii i społeczeństwa nie miał już żadnego poparcia i w oczywisty sposób został uznany za winnego wydarzeń na Wybrzeżu. Dlatego nie było dla niego miejsca także w Biurze Politycznym, z którego także ustąpił. Oficjalnym powodem rezygnacji Gomułki był jego zły stan zdrowia, ale nikt w to nie wierzył (po rekonwalescencji mógłby powrócić do rządów). Przeciwnicy Gomułki jego fatalną decyzję o podwyżkach, a następnie masakrę na Wybrzeżu skrzętnie wykorzystali do jego obalenia. W społeczeństwie ogromny mandat zaufania jaki Gomułka otrzymał w 1956 r. wyczerpał się już całkowicie. Zatem decydowały o tym powody polityczne a nie zdrowotne.

Czytaj także → Polski październik 1956, czyli odwilż gomułkowska oraz jej przyczyny i skutki

Dlaczego wybrano Gierka?

Edward Gierek podczas przemówienia na sali obrad w budynku KC PZPR

Osoby stojące za wyborem Gierka zdawały sobie sprawę, że wydarzenia na Wybrzeżu żywo interesują komunistów na Kremlu. Z nimi właśnie Gierek miał dobre relacje, a więc polski aktyw liczył, że taki wybór zostanie dobrze przyjęty przez Breżniewa i innych towarzyszy radzieckich. Dodatkowo takiego poparcia nie miał Moczar, co właściwie przesądzało o wyborze Gierka. Gdyby nie niechęć Kremla do Moczara to jego pozycja w partii była na tyle silna, że prawdopodobnie byłby zdolny do przejęcia schedy po Gomułce.

Czytaj także → Edward Gierek i dekada jego rządów. Od Grudnia 1970 i próby modernizacji gospodarki PRL po powstanie Solidarności

Ponadto Gierek był bardzo popularny wśród robotników na Śląsku i Zagłębiu, co w sytuacji ogromnego kryzysu politycznego było jego niewątpliwym atutem i zapobiegało eskalacji konfliktu w kluczowym województwie katowickim.

Powodem, dla którego ta zmiana dokonała się stosunkowo łagodnie był faktycznie zły stan zdrowia Gomułki w krytycznym momencie grudnia 1970 r. Tak osłabiony I sekretarz wobec nielojalności współpracowników nie był w stanie kontratakować i próbować za wszelką cenę utrzymać władzę. Przez grupę prącą do jego wymiany został postawiony przed faktem dokonanym.

Zmiany na szczeblach władzy

Pochód budowniczych Trasy Łazienkowskiej i polityków. Na czele pochodu idą m.in.: I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, I sekretarz KW PZPR Józef Kępa. Widoczni również: generał Wojciech Jaruzelski, prezydent m.st. Warszawy Jerzy Majewski, sekretarz KC PZPR Edward Babiuch

Wraz ze zmianą na stanowisku I sekretarza ruszyła karuzela kadrowa na innych szczeblach władzy. Z Biura Politycznego zostali usunięci Bolesław Jaszczuk, Ryszard Strzelecki, Marian Spychalski i Zenon Kliszko. Z nimi współpracy nie wyobrażał sobie Gierek. Ich miejsce zajął Edward Babiuch, Stefan Olszowski, Mieczysław Moczar i Piotr Jaroszewicz. Natomiast stanowiska zastępców członka BP uzyskali Henryk Jabłoński, Józef Kępa i Wojciech Jaruzelski.

Na 23 grudnia 1970 r. zwołano posiedzenie sejmu. W trakcie niego nowym premierem został wybrany Piotr Jaroszewicz, który zastąpił Józefa Cyrankiewicza, który tę funkcję pełnił nieprzerwanie od 1954 r. Natomiast Cyrankiewicz został przewodniczącym Rady Państwa (pełniła kolegialnie funkcję głowy państwa, była wieloosobowym odpowiednikiem funkcji prezydenta), po odwołanym z funkcji Spychalskim.

Taka wymiana stanowisk była normą. Nowy I sekretarz odwoływał zaufanych ludzi poprzednika, a w ich miejsce powoływał swoich zaufanych ludzi oraz tych, którzy pomogli mu objąć nowe stanowisko.

Czytaj także → Jak Edward Gierek utracił władzę i został internowany. Kulisy odwołania I sekretarza PZPR

Bibliografia:

1. P. Gajdziński, Gierek. Człowiek z węgla, Poznań 2014.
2. A. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
3. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
4. A. L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944-1991, Kraków 2011.