Panika na giełdzie, która w 1857 wywołała pierwszy światowy kryzys gospodarczy

Panika finansowa na giełdzie w Stanach Zjednoczonych była pierwszym kryzysem finansowym, który nie tylko szybko objął swoim zasięgiem całą amerykańską gospodarkę, ale także miał wpływ na światowy przemysł. Przez to jest uznawany za pierwszy światowy kryzys gospodarczy. 

Polityka wolnego handlu

Wielka Brytania przeprowadziła dwie wojny opiumowe, aby zmusić Chiny do zalegalizowania handlu opium i otwarcia całych Chin dla brytyjskich kupców

Przede wszystkim w dziesięcioleciu poprzedzającym kryzys trwał proces dynamicznej industrializacji obejmującej wiele dziedzin gospodarki. W tkactwie wprowadzono mechanizację, co zwiększyło kilkukrotnie produkcję. W Europie zaczęły powstać liczne fabryki. To także okres rewolucji w transporcie. Jej powodem było upowszechnienie się kolei żelaznych oraz statków parowych. Sieć kolejowa rosła w siłę przede wszystkim w Niemczech, Francji i Stanach Zjednoczonych. W latach 1849-1858 powstało na świecie 52 tys. km linii kolejowych, co podwoiło ich dotychczasową długość.

Wpływ na stan gospodarki, zwłaszcza amerykańskiej, miało także odkrycie złóż złota w Kalifornii oraz w Australii, co zwiększyło kilkukrotnie produkcję złota na świecie. Złoto powodowało napływ towarów do USA oraz ułatwiało zdobycie kredytu, gdyż wpłaty finansowe w bankach rosły, co zachęcało ich do łatwiejszego udzielania pożyczek. Wreszcie Wielka Brytania, we współpracy z innymi mocarstwami kapitalistycznymi, siłą zmusiła kraje azjatyckie do otwarcia swoich rynków. Włączając je do światowej gospodarki, otworzyła je dla europejskich i amerykańskich towarów. Tempo wzrostu obrotów handlowych w latach 1850-1860 wyniosło, aż 85%.

Było to możliwe dzięki polityce wolnego handlu, którą dyktowała i promowała Wielka Brytania. Jednym z jej przejawów było powszechne obniżanie ceł. Korzystała na tym Wielka Brytania, która eksportowała swoje towary do najodleglejszych krańców świata.

Giełdowa spekulacja i boom na kolei

Amerykański wiadukt konstrukcji stalowej (tzw. „steel trestle”). Zdjęcie z 1860 r.

Ten okres prosperity to także okres rozwoju giełdowych spekulacji, w których udział brały nawet banki. Dla przykładu w latach 1852-1857 w samych tylko Stanach Zjednoczonych utworzono 500 banków, co było związane z zapotrzebowaniem na kredyt i dobrą sytuacją gospodarczą, która powodowała niskie ryzyko dla instytucji finansowych.

Symbolem tego okresu była przede wszystkim kolej, która w dużej mierze odpowiadała za duże wzrosty na giełdach. W tym okresie zapotrzebowanie na kolej było ogromne, czego przyczyną była duża migracja Amerykanów na zachód. Kolebką Stanów Zjednoczonych były wschodnie terytoria, z czasem jednak obszar państwa uległ ogromnemu powiększeniu. Sukcesywnie granice Stanów Zjednoczonych rozciągały się ku zachodniemu krańcu kontynentu. Ekspansji terytorialnej towarzyszył także rozwój spółek kolejowych. Jako, że te spółki szybko zyskiwały na wartości, banki chętnie udzielały im dużych kredytów.

Także inwestorzy pożyczali pieniądze na zakup kolejowych papierów wartościowych, które następnie były wykorzystywane jako zabezpieczenie dodatkowych pożyczek. Wytworzyło to na rynku optymizm, że spółki kolejowe będą nadal płacić dywidendy i zwiększać wartość rynkową. Z jednej strony doprowadziło to do wybudowania ogromnej ilości linii kolejowych, ale z drugiej wywindowało ceny akcji tych spółek znacznie powyżej realnej wartości. Banki przez to finansowały nawet przedsięwzięcia, które nie wyszły poza etap planowania. W efekcie ogromna ilość pieniędzy znajdowała się na giełdzie, w spółkach których wartość była przeszacowana.

Upadek The Ohio Life Insurance and Trust Company

Szturm klientów na banki podczas paniki w 1857 r.

Przy tak przegrzanej gospodarce wystarczył jeden punkt zapalny, który spowodował spektakularne załamanie się rynku. Lont pod kryzys podłożył The Ohio Life Insurance and Trust Company. Był to bank z siedzibą w Cincinnati w stanie Ohio. 24 sierpnia 1857 r. wyszło na jaw, że jeden z kasjerów zdefraudował wszystkie aktywa firmy, aby dzięki nim potrzymać swoją giełdową działalność. Mimo, że upadek jednego banku sam w sobie nie mógł doprowadzić do załamania rynków, to jednak inwestorzy odebrali to za sygnał nadciągającego osłabienia gospodarczego. Być może gdyby nie wynalezienie i upowszechnienie telegrafu panika nie objęłaby całych Stanów Zjednoczonych. Tymczasem dzięki temu stosunkowo nowemu wynalazkowi wieść o sytuacji The Ohio Life Insurance and Trust Company rozeszła się po całym kraju.

Reakcją inwestorów było wycofywanie pieniędzy z banków, co zachwiało ich stabilnością oraz wyprzedaż akcji i obligacji papierowych. Chęć wyzbycia się akcji doprowadził do ich szybkiego spadku, co czyniło wiele akcji bezwartościowymi papierami. Rozpoczęły się bankructwa przedsiębiorstw i banków.

Zatonięcie SS Central America

Te ostatnie, by przeciwdziałać panice zawiesiły nawet wypłaty, co doprowadziło do braku pieniądza w obrocie. Do jego braku przyczyniło się także zatonięcie statku SS Central America przewożącego ponad 30 000 funtów złota z San Francisco do amerykańskich banków działających na wschodnim wybrzeżu.

W dużej mierze ucierpiały także firmy kolejowe, gdyż kryzys natychmiast doprowadził do upadku tych, które uwikłane były w nieudane projekty. W 1858 r. wielkość budownictwa kolejowego wynosiła ledwie połowę inwestycji sprzed roku.

Nadprodukcja w rolnictwie

Wojna krymska zakończyła się porażką Rosji, która skapitulowała przed Imperium Osmańskim, Wielką Brytanią i Francją

Na krach giełdy nałożył się także spadek zamówień z Europy na amerykańskie produkty rolne. Było to związane z zakończeniem wojny krymskiej. Podczas niej rosyjscy producenci wypadli z zachodnioeuropejskiego rynku. Miejsce Rosji zajęły inne państwa, w tym przede wszystkim Stany Zjednoczone. Gdy wojna się zakończyła i Rosjanie wrócili do światowej gospodarki okazało się, że powstał problem nadprodukcji w rolnictwie, który obniżał w Europie zapotrzebowanie na importowanie żywności i obniżał jej cenę. Wielu farmerów w USA nie miało chętnych na zakup ich produktów rolnych, co w oczywisty sposób doprowadziło do ich problemów finansowych i pogłębiało kryzys wywołany krachem na giełdzie. „New York Daily Tribune„ z 20 kwietnia 1858 r. donosił: „Kryzys jest tak głęboki, że farmerzy nie są w stanie kupić sobie najniezbędniejszych rzeczy. Farmerzy, posiadający farmy wartości 2000-6000 dolarów i uzyskujący wysokie zbiory, nie mogą obecnie kupić swoim żonom nawet kretonowej sukni wartości kilku szylingów... Odmawiają sobie herbaty, cukru, kawy czy przypraw.”

Podobne zjawiska wystąpiły także w innych dziedzinach przemysłu. Malała produkcja stali, okrętów, czy bawełny. To pociągnęło za sobą także falę bezrobocia. Dodatkowo pozbawieni pracy nie mogli wówczas liczyć na pomoc państwa.

Światowy kryzys gospodarczy

Plakat ilustrujący panikę z 1857 r.

Podobny problem nadprodukcji obecny był już w połowie 1857 r. w Wielkiej Brytanii. Tam także nastąpił gwałtowny spadek cen, a za nim bankructwa i bezrobocie. Spadek produkcji w skali roku wyniósł 7%. Podobną sytuację odnotowano także we Francji, Belgii i Niemczech. Na giełdach w Londynie i Hamburgu doszło do paniki i wyprzedaży akcji. Także w Królestwie Polskim kryzys spowodował upadek wielu firm handlowych.

We Francji trzykrotnie zmniejszyła się produkcja kolejowa, a o 13% produkcja żelaza. Mocno ucierpiał przemysł jedwabniczy. Cena jedwabiu spadła o 30%, a jego produkcja o 16%. Z kolei w Niemczech produkcja żelaza spadła o 25%. „Rocznik Pruski„ za rok 1858 stwierdzał: ”Miasta pokryły się... niezliczonymi ruinami majątków publicznych i prywatnych. Bogactwa książąt w ciągu jednej nocy stawały się niczym; najstarsze firmy handlowe, które przeżyły okres wojen i rewolucji, dla których nie opłacony weksel był zjawiskiem niesłychanym... padały teraz jakby zwalone wichurą; kwitnące dawniej fabryki stały milczące, niby sparaliżowane, olbrzymie zapasy towarów leżały w magazynach jak zaczarowane.”

Na skutek kryzysu cierpiały gospodarki na wszystkich kontynentach. Przykładowo Chile eksportowało swoje produkty rolne do Stanów Zjednoczonych. Gdy w USA powstała wspomniana nadprodukcja rolna, to nie było już miejsca na produkcji chilijskie. To spowodowało spadek ich ceny i podobne problemy, jak w gospodarkach rozwiniętych. Zatem  ze względu na to, że kryzys objął państwa na wszystkich kontynentach, jest uznawany za pierwszą światową recesję gospodarczą.

Symptomy wychodzenia z kryzysu zaobserwowano w Anglii w 1859 r., a w większości gospodarek dopiero w 1860 r.

Kryzys miał także doniosły wpływ na polityczne dzieje Stanów Zjednoczonych. W 1860 r. na urząd prezydenta został wybrany Abraham Lincoln, który popierał zwrot w polityce handlowej Stanów Zjednoczonych. W 1861 r. zostały wprowadzone wysokie cła przewozowe (tzw. taryfy Morilla), które zaprzeczały dotąd liberalnej polityce wolnego handlu. To jednak godziło w interesy gospodarcze południowych stanów, których zaledwie 12,5% przedstawicieli w Kongresie poparło te zmiany. O ile centralną przyczyną wojny secesyjnej była kwestia niewolnictwa, to niewątpliwie kwestia taryf dodatkowo zaogniała sytuację między Północą, a Południem.

Bibliografia:

1. R. Cameron, Historia gospodarcza świata. Od paleolitu do czasów współczesnych, Warszawa 2001.
2. T. Dilorenzo, Jak kapitalizm zbudował Amerykę, Warszawa 2010.
3. J. Łukasiewicz, Krach na giełdzie. Zarys historii kryzysów ekonomicznych, Warszawa 1967.
4. W. Morawski, Kronika kryzysów gospodarczych, Warszawa 2003.

Więcej o historii Stanów Zjednoczonych przeczytasz klikając na poniższą grafikę: