Inflacja i hiperinflacja i ich historia w przedwojennej Polsce. Ceny miesięcznie rosły o 360% a płacono milionami

Wzrost cen nawet o 360% miesięcznie i najwyższy nominał banknotu w historii polskiej gospodarki wynoszący 10 milionów marek polskich były skutkami hiperinflacji jaka wystąpiła w Polsce w latach 20-tych XX w.

Sytuacja gospodarcza niepodległej Polski

Banknot 1000 mkp Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Emisja z dnia 23 sierpnia 1919 r.

Polska odzyskując niepodległość znalazła się w trudnej sytuacji gospodarczej. Jej ziemie były scalone z obszarów zajmowanych przez trzech zaborców. Każdy z nich prowadził odmienną politykę gospodarczą. W obiegu znajdowało się kilka walut. Potencjał przemysłowy i rolniczy należało odbudować, co wiązało się z początkowo wysokimi kosztami. Dodatkowo pierwsze lata wolnej Polski upłynęły pod hasłem obrony granic, toteż zamiast inwestować w gospodarkę konieczne były olbrzymie transfery środków finansowych na wojsko.

Podejmowano także inne próby zwiększenia dochodów budżetowych. Jedną z nich była próba uzyskania reparacji od zaborców. Powstał nawet w tym celu Główny Urząd Likwidacyjny. Jednakże ostatecznie Polsce nie udało się uzyskać żadnego odszkodowania.

1 marka polska / fot. Gabinet Numizmatyczny Damian Marciniak - gndm.pl

Problem inflacyjny towarzyszył polskiej i europejskiej gospodarce od zakończenia I wojny światowej. Powodem była konieczność przestawienia gospodarki z wojennej na pokojową. Jako, że wojna spustoszyła olbrzymie obszary, na rynku brakowało wielu produktów, zwłaszcza rolnych. Toteż ich niedobór powodował wzrost cen. Celem kontroli finansów państwa powołano Polską Krajową Kasę Pożyczkową, która emitowała polską markę (prawny środek płatniczy w Polsce od 15 stycznia 1920 r.). Toteż za jej pomocą zaczęto drukować pieniądze bez pokrycia, by w ten sposób nakręcać koniunkturę.

Pierwsze polskie rządy zmagały się także z permanentnym deficytem budżetowym, który starano się niwelować dodrukiem pieniądza, co tylko zwiększało zadłużenie wewnętrzne. W 1921 r. deficyt sięgał aż 60% wszystkich wydatków.

Hiperinflacja

Banknot 10 mln mkp Polskiej Krajowej Kasy Pożyczkowej. Emisja z dnia 20 listopada 1923 roku

Rosnące zadłużenie państwa wraz z załamaniem się kursu marki niemieckiej spowodowały inflację i hiperinflację. W 1920 r. najwyższe banknoty miały nominał 10 tys. marek polskich (mkp), gdy w 1923 r. były już pieniądze o nominale 5 i 10 mln mkp. Marka polska stała się bezwartościowym pieniądzem. Gdy w 1919 r. 1 dolar amerykański kosztował 110,7 mkp , to w 1923 r. wart był niebotyczną wartość 5 milionów mkp.  Pomiędzy grudniem 1921 r. a marcem 1924 r. ceny hurtowe wzrosły aż 4 303 razy. Skalę inflacji pokazują też wydatki państwa, o ile w 1920 r. dochody wynosiły 64 bln mkp, to w 1923 r. już 52 trln mkp.

Jeszcze jednym przykładem hiperinflacji są ceny w Lublinie z 10 października i 1 listopada 1923 r. Dla przykładu 1 kg słoniny w październiku kosztował 151 tys. mkp, a w listopadzie 268 tys. mkp. Podobnie 1 kg wołowiny kosztował 77 tys. mkp w październiku i 110 tys. mkp w listopadzie.

Skok inflacji obrazują także same koszty utrzymania w Warszawie w 1923 r., które tylko między styczniem a grudniem zwiększyły się o 295 razy. Wtedy też zaczęto emitować banknoty o milionowych nominałach, by w ten sposób nadążyć za inflacją. Pojawił się banknot o nominale 10 mln mkp, który był najwyższym banknotem w historii polskiej bankowości (drugi w kolejności jest banknot o nominale 2 mln zł z 1992 r.).

W maju 1923 r. do władzy doszła koalicja Chjeno-Piasta z premierem Wincentym Witosem, który zastąpił Władysława Sikorskiego. Nowemu premierowi zależało, by ministrem skarbu (dziś odpowiednik ministra finansów) pozostał Władysław Grabski. Ten się zgodził, ale pod warunkiem, że rząd będzie w całości popierał jego program gospodarczy. Jednakże już w czerwcu Grabski podał się do dymisji, która była pokłosiem załamania się kursu niemieckiej marki, co pociągnęło załamanie się także kursu marki polskiej. Grabskiemu nie podobało się, że wielu członków rządu z rezerwą odnosi się do jego pomysłów gospodarczych.

Karykatura z czasów hiperinflacji w Polsce w 1923 r. Tekst pod rysunkiem głosi:
— Otrzymałem pensję miesięczną i nie wiem co robić! Posiadam pieniędzy zbyt wiele, ażeby samemu udźwignąć i zbyt mało, ażeby zapłaćić dorożkażowi za odwiezienie do domu

W efekcie z wielkich planów Grabskiego nie pozostało nic, a jego następcy nieudolnie próbowali walczyć z inflacją, która w marcu wynosiła 50% miesięcznie, a w październiku osiągnęła rekordowy poziom 360% miesięcznie, a zatem przerodziła się w hiperinflację.

Takie zjawisko w oczywisty sposób doprowadziło do spadku wartości pieniądza, drożyzny i napięć społecznych. Pieniądze traciły na wartości z godziny na godzinę. Masowo strajkowali robotnicy. Do podobnych wydarzeń dochodziło także w Niemczech, gdzie inflacja była nawet jeszcze wyższa. Na jej kanwie Hitler podjął nieudaną próbę przeprowadzenia puczu. Natomiast w Polsce te napięcia doprowadziły do upadku rządu Witosa.

Reforma skarbowa i walutowa Grabskiego

Władysław Grabski

Upadek rządu Chjeno-Piasta spowodowany fatalną sytuacją gospodarczą i hiperinflacją doprowadził do utworzenia nowego rządu. Na jego czele w grudniu 1923 r. stanął Władysław Grabski, który natychmiast przeprowadził reformę skarbową i walutową. Powagi sytuacji dodawało to, że Sejm zgodził się na specjalne pełnomocnictwa dla Grabskiego. Mógł bowiem wydawać dekrety z mocą ustawy.

Kluczowe były trzy ustawy:

Reforma skarbowa została oparta na wprowadzeniu nowych podatków. Pierwszy z nich był podatkiem majątkowym, który przede wszystkim dotykał klasy średniej i najzamożniejszych osób, które musiały zapłacić określony procent ze swojego majątku. Zwiększono także podatki bezpośrednie i dochodowe. Sprzedawano część majątku państwowego. Powstały państwowe monopole w najbardziej dochodowych dziedzinach przemysłu. W ten sposób państwo czerpało ogromne zyski ze sprzedaży alkoholu, tytoniu, soli, cukru a nawet zapałek. W efekcie już w 1924 r. przyjęto budżet ze znacząco niższym, bo wynoszącym 10% deficytem.

Gmach Banku Polskiego przy ulicy Bielańskiej 10 w Warszawie

Kolejnym krokiem Grabskiego była reforma walutowa. Umożliwiło ją zaciągnięcie zagranicznych pożyczek. Reformę rozpoczęto od utworzenia Mennicy Państwowej, a następnie Banku Polskiego, który zastąpił Polską Krajową Kasę Pożyczkową. Polską markę zastąpiła nowa waluta, czyli polski złoty. Wymieniano ją według schematu 1 złoty = 1,8 mln mkp. Parytet wymiany wobec dolara ustanowiono na poziomie 5,18 zł.

Jako, że Bank Polski był niezależną spółką akcyjną to państwo miało ograniczony wpływ na jego politykę, aczkolwiek ministerstwo skarbu pozostawiło sobie prawo bicia bilonu. W efekcie ta polityka doprowadziła do ustabilizowania polskiej waluty.

Kryzys proinflacyjny

Premier Władysław Grabski wraz ze współpracownikami w 1925 r.

Ustabilizowanie sytuacji walutowej i ograniczenie inflacji było sukcesem Grabskiego, ale nie był to sukces pozbawiony wad. O ile w dłuższej perspektywie reformy Grabskiego miały pozytywny wpływ na gospodarkę to w krótkim terminie wywołały szereg negatywnych zjawisk. Spowodowały m.in. recesję objawiającą się słabszą koniunkturą i wzrostem bezrobocia. Wiele firm zbankrutowało. Podobnie było w innych krajach Europy, które wychodziły z problemu wysokiej inflacji. Stąd zaraz po wprowadzeniu reform ich autor był odsądzany od czci i wiary przez tych, którzy bezpośrednio po stabilizacji stracili.

Dodatkowo w 1925 r. Niemcy, które były największym partnerem handlowym Polski, rozpoczęły z nią wojnę celną. Pozwalało na to wygaśnięcie powojennego zobowiązania Niemiec do handlu z Polską. Niemcy chciały w ten sposób wymóc na Polsce rewizję granicy polsko-niemieckiej. Wojna spowodowała załamanie eksportu polskiego węgla. Rząd ratując sytuację postanowił skorzystać ze swoich uprawnień dotyczących emisji bilonu i to w nim wypłacić wynagrodzenie w budżetówce. To spowodowało utratę zaufania do bilonu, co wywołało efekt dwuwalutowości. Chcąc wymienić bilon na banknoty należało zapłacić więcej niż wynikało to z nominałów. To zjawisko nazwano inflacją bilionową.

Stanisław Karpiński, prezes Banku Polskiego

Wkrótce zachwiał się także kurs złotego. Za dolara latem 1925 r. należało płacić już 5,80 - 6,00 zł (kurs w 1924 r. wynosił 5,18 zł). Rozpoczął się również kryzys bankowy. Grabski zażądał wówczas od prezesa Banku Polskiego Stanisława Karpińskiego inwestycji na giełdzie i skupu własnej waluty. Karpiński nie widział sensu w tych działaniach i odmówił. To z kolei spowodowało, że Grabski w listopadzie 1925 r. złożył dymisję. Jego rząd upadł. Kolejnym premierem został Aleksander Skrzyński, a po nim w maju 1926 ponownie premierem został Witos. Od lutego 1926 r. rozpoczęła się powolna poprawa koniunktury w Europie. Jej polityczne plony zebrał Piłsudski, który na fali niezależnej od polskich rządów recesji dokonał zbrojnego zamachu stanu. Gdy koniunktura poprawiła się na dobre, sanacyjna propaganda głosiła, że poprawa gospodarcza to wyłącznie jej zasługa.

Bibliografia:

1. B. Danowska-Prokop, Polityka gospodarcza pierwszego dziesięciolecia II Rzeczypospolitej w ocenie polskich ekonomistów, „Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe” nr 367, 2018.
2. A. Jezierski, Historia gospodarcza Polski, Warszawa 1998.
3. W. Morawski, Gospodarka II Rzeczpospolitej, [w:] Polski wiek XX, t. I,  Warszawa 2009, s. 271-300.
4. T. Skrzyński, Programy walki z hiperinflacją – reformy Władysława Grabskiego i Leszka Balcerowicza, „Zeszyty Naukowe. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne” nr 2, Kraków 2004.
5. T. Skrzyński, Walka z inflacją w Polsce w latach 1918-1927. Rola Władysława Grabskiego, „Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej w Krakowie” nr 733, 2007.
6. Polityka gospodarcza, pod red. B. Winiarski, Warszawa 1999.