Ekspansja Macedonii i podboje Aleksandra Wielkiego

W połowie IV w. p.n.e. Macedonia znalazła się u szczytu swojej potęgi. Ekspansję zapoczątkowaną przez Filipa II kontynuował jego syn Aleksander Wielki. Udało mu się utworzyć jedno z największych imperiów w historii świata.

Panowanie Filipa II i ekspansja Macedonii

Filip II Macedoński

Wzrost znaczenia Królestwa Macedonii związany jest z panowaniem Filipa II Macedońskiego, które rozpoczęło się w 357 r. p.n.e. Nowy król zaraz po rozpoczęciu rządów wykorzystał niesnaski między sprzymierzeńcami Aten i rozpoczął sukcesywne zajmowanie greckich kolonii położonych na wybrzeżu Macedonii. W taki sposób w latach 357-354 podporządkował sobie takie miasta jak Pydna, Potidei i Amfipolis, co pozwalało mu na swobodny dostęp do morza. Natomiast zajęcie kopalń złota w Pangajon zapewniało mu dostęp do kruszców koniecznych do prowadzenia wojen. Zreorganizował także armię, której trzon stanowiła ciężkozbrojna falanga i konnica.

Rok później zaangażował się w tzw. wojnę świętą. Wybuchła na kanwie sporu między Fokijczykami a Amfiktionią Delficką o kontrolę nad sanktuarium Apollina w Delfach. Rada Amfiktionii w 356 r. p.n.e. nałożyła grzywnę na Fokidę jako karę za uprawianie ziemii podległej Apollinowi. Fokida kary nie zapłaciła, więc ta została podwojona. W rewanżu Fokijczycy zajęli sanktuarium i przejęli świątynny skarbiec, za który zaczęli organizować armię. Po stronie Fokidy stanęły razem Ateny i Sparta. Natomiast Amfiktionię poparły Teby i Macedonia.

Antyczne Ateny

Ateny uwikłane w wojnę ze swoimi dawnymi sprzymierzeńcami nie parły do decydującego starcia zachowując się defensywnie. Wykorzystał to Filip zagarniając Tesalię i Trację. Zniszczył również Olint, będący główną grecką kolonią na Półwyspie Chalkidyckim. To zmusiło ateńczyków do podpisania w 346 r. p.n.e. niekorzystnego pokoju zwanego pokojem Filokratesa. Na jego mocy Filip zachował zdobycze i dodatkowo zajął miejsce Fokijczyków w Amfiktionii. To właściwie oznaczało uznanie macedońskiego króla za Greka.

Zagrożenie ze strony Macedonii do pokoju Filokratesa było bagatelizowane w Atenach. Nie mógł się z tym pogodzić ateński mówca i polityk Demostenes, który w swoich słynnych mowach ostrzegał rodaków przed Filipem II. Próbował także zorganizować antymacedońską koalicję. Jednakże w 342 r. p.n.e. do działań wojennych po stronie Aten stanęło niewielu sprzymierzeńców. Do decydującego starcia doszło w 338 r. p.n.e. pod Cheroneją, gdzie wielkie zwycięstwo odnieśli Filip II i walczący z nim ramię w ramię syn Aleksander. Filip mimo zwycięstwa z pokonanymi Atenami obszedł się łagodnie. Zwrócił im jeńców, ciała poległych i zapewnił o poszanowaniu ich autonomii. Wdzięczni Ateńczycy wznieśli w mieście pomnik Filipa II. Jednakże intencje króla macedońskiego nie były altruistyczne. Planował wyprawę przeciwko Persji, a zbytnie upokorzenie Aten mogło je pchnąć nawet ku Persom.

Związek Koryncki i zamach na Filipa II

Zabójstwo Filipa II przez Pauzaniasza z Orestis

W 337 r. Filip wezwał do Koryntu przedstawicieli greckich państw, by zaproponować zawarcie wieczystego pokoju w zamian za dostarczanie Macedonii kontygentów wojskowych. Tylko Sparta odmówiła udziału w Związku Korynckim. W ten sposób król Macedonii budował armię na wyprawę przeciwko Persji. W 336 r. p.n.e. inwazja rozpoczęła się w Azji Mniejszej, gdzie wylądowały pierwsze oddziały pod wodzą Parmeniona.

U progu tej wielkiej wyprawy Filipa II zamordował jego dawny faworyt Pauzaniasz z Orestis. Prawdopodobnie na skutek spisku jego żony Olimpias i syna Aleksandra, którzy prawdopodobnie poczuli się zagrożeni przez nową żonę Filipa. Aczkolwiek jako potencjalni sprawcy wskazywani są także Persowie lub upokorzeni przez Filipa książęta. Niemniej następcą zmarłego króla został Aleksander. Przy walnej pomocy wodzów, w tym Parmeniona i Antypatra, chcących kontynuować wojnę z Persją, został ogłoszony i uznany nowym królem Macedonii.

Podboje Aleksandra Wielkiego

Tuż po objęciu rządów Aleksander udał się do środkowej Grecji, by zademonstrować swoją siłę i odwieść potencjalnych przeciwników od buntu. Greckie państwa poprzysięgły mu lojalność oraz ogłosiły go nowym hegemonem Związku Korynckiego. Niemniej gdy w 335 r. przeciwko Macedonii wystąpiły Teby, podburzone do tego przez Ateny, młody król zdobył miasto i za karę zrównał je z ziemią, a ludność zgładził lub sprzedał do niewoli. Przykładne ukaranie Teb odebrało chęci do działania przeciwnikom Aleksandra.

Bitwa nad Granikiem

Po tym nic nie stanowiło przeszkody w wyprawie do Persji, która była przedstawiona jako odwet za spalanie greckich świątyń przez Persów w trakcie poprzednich wojen. Miało to zjednać Greków i przysporzyć Macedończykom chętnego rekruta. Aleksander przeprawił się przez Hellespont z armią liczącą ok. 30-50 tys. piechoty i 5 tys. jazdy. W jej szeregach walczyli Macedończycy, Grecy, Trakowie i Ilirowie. Towarzyszyli mu także historycy, geografowie i topografowie.

Państwo perskie było cieniem dawnej potęgi. Eksploatowało podbite ludy, a pozyskane w ten sposób kruszce zawłaszczało, nie wykorzystując ich do rozwoju swojego państwa. Dodatkowo dawno podupadł królewski autorytet, a niektóre ludy zerwały więzy zależności z Persami. Macedończycy musieli o tym wiedzieć organizując taką wyprawę.

Pierwsze zwycięstwo nad Persami Aleksander odniósł w 334 r. p.n.e. w bitwie nad rzeką Granikos. To pozwoliło Macedończykom na wyzwolenie spod perskiego panowania greckich miast, znajdujących się na wybrzeżu Morza Egejskiego. Natychmiast obłożył je podatkiem na cele wojenne a także wypędził z nich properskich oligarchów.

Aleksander na Bucefale podczas bitwy pod Issos (333 p.n.e.). Fragment tzw. mozaiki Aleksandra z Domu Fauna w Pompejach

W 333 r. p.n.e. pod Issos doszło do bezpośredniego starcia Aleksandra z perskim królem Dariuszem III. Bitwę wygrała Macedonia, przy okazji zdobywając obóz Dariusza i najbliższych członków jego rodziny. Sam król Persji uciekł z pola bitwy. Po tym zwycięstwie wiele miast zaczęło dobrowolnie poddawać się Aleksandrowi. W 332 r. p.n.e. zdobył Tyr i Gazę, które jako jedne z nielicznych stawiały opór. Następnie podbił Egipt. Chciał w ten sposób zapobiec ewentualnemu odcięciu swojej armii od Macedonii. W państwie faraonów witano go jako wyzwoliciela spod perskiego panowania, toteż oddawano mu boską cześć i uczyniono z niego Króla Dolnego i Górnego Egiptu. W Egipcie Aleksander założył miasto swojego imienia, które w przyszłości stało się jednym z największych miast starożytności.

Po tych sukcesach Dariusz III zaproponował mu rękę swojej córki i uznanie władzy na zachód od Eufratu. Aleksander tę propozycję odrzucił, gdyż jego celem było podbicie całego imperium Persji lub po prostu nie wierzył w szczere intencje perskiego króla.

W 331 r. Macedończycy ruszyli do Syrii, a następnie wkroczyli do Asyrii. Tam drogę zastawili mu Persowie. Do decydującego starcia doszło pod Gaugamelą w 331 r. p.n.e. Atak na oddziały strzegące perskiego króla spowodowały, że ten uciekł, co przypieczętowało porażkę jego wojsk. Armia Persji poszła w rozsypkę, a Aleksander bez walki zajął Babilon i Suzę. Zajęcie Babilonu było prestiżowym sukcesem, ale to w Suzie Macedończycy przejęli Perski skarb umożliwiający dalsze finansowanie wojny. Droga do perskiej stolicy Persepolis stanęła otworem. W 330 r. p.n.e. to miasto zostało zajęte przez Aleksandra. Macedoński wódz nakazał w nim zniszczyć pałace królewskie w akcie zemsty za zniszczenia, jakich dopuścili się Persowie atakując Grecję.

Spisek, którego nie było

Aleksander przy zwłokach Dariusza

W 330 r. p.n.e. Dariusz III został zamordowany przez Bessosa. Aleksander wyprawił wielki pogrzeb perskiemu królowi i faktycznie ogłosił się jego sukcesorem. Toteż nakazał ścigać Bessosa. Zwrot ku wschodowi i przedstawianie się przez Aleksandra jako kontynuatora spuścizny Achmenidów spotkało się z niezadowoleniem części jego towarzyszy. Dlatego macedoński władca postanowił się rozprawić z opozycją. Oskarżył Filotasa, syna Paremeniona, będącego dowódcą jego jazdy, o udział w spisku. Filotas miał także obciążyć ojca jakoby ten o wszystkim wiedział. Obaj zatem zostali zamordowani. Pozbycie się tej wpływowej rodziny zdławiło niezadowolenie w szeregach armii Aleksandra. Odsunął także wielu doświadczonych dowódców, których miejsce zajęli wierni królowi rówieśnicy.

Aleksander Wielki i Roksana (obraz Pietro Rotari z 1756 r.)

Uporanie się z kwestiami wewnętrznymi pozwoliło Aleksandrowi kontynuować podbój. W latach 330-328 zdobył Drangianę, Arachozję i Baktrię oraz Sogdianę leżącą już za górami Hindukusz. Na podbitych terenach Aleksander prowadził politykę asymilacji z lokalną arystokracją, czego jednym z przejawów były małżeństwa jego oficerów z córkami lokalnych możnowładców. Sam za żonę poślubił Roksanę, córka księcia baktryjskiego Oksyartesa.

Wyprawa do Indii

Mapa imperium Aleksandra Wielkiego

By uzyskać kolejne bogactwa w 327 r. p.n.e. Aleksander ruszył dalej na wschód i po przekroczeniu Indusu dotarł do indyjskiego Pendżabu. W 326 r. p.n.e. w bitwie nad rzeką Hydaspes pokonał hinduskiego władcę Porosa.

Ambicja macedońskiego władcy pchała go jeszcze dalej na wschód. Chciał podbić tereny do krańca znanego świata. Być może by mu się to udało, ale wówczas wymęczeni trudami wojen żołnierze odmówili dalszego marszu. Zarządził wtedy odwrót do Mezopotamii, do której dotarł pod koniec 325 r. p.n.e. Jego państwo liczyło wówczas ok. 5,2 mln km² i było jednym z największych imperiów w historii ludzkości.

Z powrotem w Mezopotamii

Sytuacja po powrocie zaskoczyła Aleksandra. Okazało się, że wielu z pozostawionych satrapów zbytnio się uniezależniło. Król musiał szybko zmobilizować armię, by zaprowadzić porządek. Zajęło mu to dwa lata.

W 324 r. p.n.e. zorganizował w Suzie wesele, na którym wielu macedońskich arystokratów poślubiło córki perskich dostojników. Sam Aleksander wziął za żony dwie córki perskich królów. Prawdopodobnie takie połączenie Macedończyków i Persów miało pomóc w uspokojeniu sytuacji wewnętrznej.

Niedoszła wyprawa i śmierć Aleksandra Wielkiego

Mury starożytnego Babilonu i Ziggurat

Aleksander w 323 r. p.n.e. przybył do Babilonu. Wtedy miał już w planach zorganizowanie kolejnej wyprawy. Tym razem do Arabii, co scaliłoby w jego imperium tereny oddzielające Egipt od Mezopotamii. Nie było jednak dane Aleksandrowi podbić tego regionu, gdyż zmarł 13 czerwca po kilkudniowej chorobie. Prawdopodobnie zabiła go malaria lub zapalenie płuc. Jednak są teorie wskazujące na otrucie lub przedawkowanie białej ciemiężycy.

Z panowaniem Aleksandra należy wiązać pojęcie hellenizmu. Zdobycie przez niego terenów na wschodzie szerzyło tam grecką kulturę. Rozwijała się nauka, sztuka i handel. Kres tej epoce przyniosły rzymskie podboje.

Bibliografia:

1. M. Jaczynowska, D. Musiał, M. Stępień, Historia starożytna, Warszawa 2008.
2. J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2002.
3. A. Ziółkowski, Historia powszechna. Starożytność, Warszawa 2009.
4. E. Wipszycka, B. Bravo, Historia starożytnych Greków tom III, Warszawa 2010.