Jak Edward Gierek utracił władzę i został internowany. Kulisy odwołania I sekretarza PZPR

Edward Gierek to przywódca PRL w latach 1970-1980, który ze szczytów władzy w stanie wojennym trafił do ośrodka internowania. Upadek jego rządów był związany z poważnym kryzysem gospodarczym i społecznym, a przede wszystkim z falą strajków i powstaniem NSZZ „Solidarność”. 

Porozumienia sierpniowe

W sierpniu 1980 r. w Polsce trwała olbrzymia fala strajków spowodowana długotrwałym kryzysem gospodarczym i społecznym. Robotnicy okupowali wiele zakładów pracy. Tym razem władza nie odważyła się na rozwiązanie siłowe, ale zdecydowała się na dialog ze strajkującymi robotnikami. W efekcie doszło do podpisania porozumień sierpniowych, które m.in. umożliwiły powstanie niezależnych od władzy związków zawodowych. Był to cios w przewodnią rolę partii. Wielu jej członków rzucało legitymacje PZPR, a nawet zapisywało się do „Solidarności”. Te wydarzenia stały się powodem do rozgrywki wewnątrz partii, która zakończyła się odwołaniem Edwarda Gierka.

Karuzela na szczytach władzy

Uczestnicy uroczystości. W pierwszym rzędzie widoczni od prawej m.in. marszałek Stanisław Gucwa (1.), sekretarz Józef Pińkowski (3), Alojzy Karkoszka (5.).

Preludium do upadku Edwarda Gierka było odejście z urzędu premiera Piotra Jaroszewicza po dziesięciu latach jego sprawowania. Jaroszewicz był współautorem tzw. manewru gospodarczego z 1976 r. Polegał na urealnieniu cen żywności, które nie były od lat podnoszone mimo wzrostu zarobków. Ich niska cena utrzymywana przez władzę spowodowała, że produkcja rolna stała się nieopłacalna. To z kolei wywołało opór społeczny zakończony protestami robotników w Ursusie i Radomiu. Jaroszewicz chciał wtedy ustąpić ze stanowiska, ale Gierek przekonał go do pozostania. Jednak z powodu dalszego piętrzenia się problemów gospodarczych, Jaroszewicz w lutym 1980 r. został usunięty z funkcji premiera. Jego miejsce zajął bliski współpracownik Gierka, w osobie Edwarda Babiucha.

Czytaj także → Edward Gierek i dekada jego rządów. Od Grudnia 1970 i próby modernizacji gospodarki PRL po powstanie Solidarności

Wyjazd na Krym

Leonid Breżniew

W okresie, gdy w Polsce trwała fala strajków, Gierek zdecydował się na wyjazd na Krym. Spotkało się to ze sporą krytyką nawet wewnątrz partii. Nie dziwne, bo wyglądało na to, że w momencie dużego kryzysu politycznego Gierek opalał się nad Morzem Czarnym. Sam I sekretarz o swoim pobycie na Krymie mówił, że wyjazd miał być z jego strony blefem. Chciał w ten sposób pokazać Sowietom, że sytuacja w Polsce nie jest tak poważna na jaką wygląda i jest pod pełną kontrolą.

Na Krymie spotkał się nawet z przywódcą ZSRR Leonidem Breżniewem, ale bynajmniej po nim nie poprawił swoich notowań na Kremlu, mimo zapewnień o ustabilizowaniu sytuacji w Polsce. Jego wizerunek w oczach Sowietów uległ jeszcze pogorszeniu, gdy nagle przerwał urlop i 15 sierpnia wrócił do kraju po telefonie z Biura Politycznego KC PZPR (było to faktyczny ośrodek decyzyjny władz PRL).

Upadek Gierka

Edward Gierek podczas przemówienia na sali obrad w budynku KC PZPR

Nieobecność I sekretarza wykorzystał Kania do wzmocnienia swojej pozycji. W tym czasie co bardziej świadomi towarzysze już pielgrzymowali do Kani z wyrazami uznania i poparcia. Znamienne było nawet to, że gdy Gierek powrócił do kraju, to większość telefonów została przekierowana do gabinetu Kani. Do I sekretarza już prawie nikt nie przychodził i nikt nie dzwonił.

Dodatkowo 24 sierpnia ze stanowiska premiera ustąpił Babiuch. Uznano, że nie poradził sobie z falą strajków jaka ogarnęła latem Polskę. Jego miejsce, ale już po podpisaniu porozumień sierpniowych, zajął Józef Pińkowski, człowiek związany z Kanią.

Wtedy było już jasne, że polityczną cenę za porozumienia sierpniowe zapłaci Gierek. Jeszcze przed ich podpisaniem z Biura Politycznego zostali odwołani Edward Babiuch, Jan Szydlak, Tadeusz Wrzaszczyk i Jerzy Łukaszewicz. Po odwołaniu tych bliskich współpracowników Gierka przyszedł i czas na I sekretarza. Gierek w kierownictwie partii został praktycznie sam. Jednak, by go odwołać należało znaleźć pretekst. Ten pojawił się w nocy z 4 na 5 września, gdy Gierek zasłabł w swej rezydencji w Klarysewie. Lekarze przewieźli go do kliniki w Aninie. Natomiast Kania zadzwonił na Kreml, by poinformować o chorobie Gierka i uzyskać poparcie swojej kandydatury na I sekretarza KC PZPRP. Takie zapewnienia otrzymał i 6 września został nowym przywódcą PRL.

Historia zatoczyła koło i ponownie szef partii był odwoływany w trakcie poważnego pogorszenia stanu zdrowia. W takich okolicznościach miejsce Gomułki zajmował w 1970 r. Gierek.

Od prawej stoją: sekretarz KC PZPR Stanisław Kania (w 2. rzędzie), I sekretarz KW PZPR Józef Kępa, członek Biura Politycznego KC PZPR Stefan Olszowski (w 2. rzędzie), I sekretarz KC PZPR Edward Gierek, wicepremier Józef Tejchma (w 2. rzędzie), przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński, wicepremier Franciszek Szlachcic (w 2. rzędzie), generał Wojciech Jaruzelski. Z lewej w kapeluszu i okularach z aparatem fotograficznym stoi fotoreporter CAF Kazimierz Seko, 1974 r.

Ostatecznie z funkcji I sekretarza ustąpił 6 września. Jego miejsce zajął Stanisław Kania. Na decyzję przeciwników Gierka miało wpływ także utracenie przez niego poparcia w Moskwie, która z zaniepokojeniem przyglądała się sytuacji w Polsce. W kolejnych miesiącach następowała wymiana kadr w kierownictwie partii. Z eksponowanych funkcji byli odwoływani ludzie związani z Gierkiem. W grudniu 1980 r. byłego I sekretarz usunięto z Komitetu Centralnego PZPR, i Rady Państwa, co jednoznacznie zakończyło jego karierę polityczną.

Czytaj także → Edward Gierek. Jak zdobył władzę i został I sekretarzem KC PZPR?

Stan wojenny i zatrzymanie Gierka

Wojciech Jaruzelski przygotowujący się do odczytania przemówienia informującego o wprowadzeniu stanu wojennego; Warszawa, 13 grudnia 1981 r.

Na początku stanu wojennego Edward Gierek został zatrzymany, podobnie jak działacze opozycji. Do jego domu przyjechało kilku funkcjonariuszy Biura Ochrony Rządu, którzy we wczesnych godzinach porannych powiadomili byłego I sekretarza, że ten zostaje zatrzymany. Gierek nie dowierzając przybyłym po niego mężczyznom zadzwonił do komendanta milicji w Katowicach, który jednak potwierdził ich słowa. Byłemu I sekretarzowi nie pozostało nic innego jak wsiąść do samochodu. O tym co się dzieje w kraju jednak nie dowiedział się od funkcjonariuszy, ale z radia, w którym usłyszał przemówienie gen. Wojciecha Jaruzelskiego.

Zatrzymanie Gierka jak i kilkudziesięciu innych wysoko postawionych towarzyszy miało cel propagandowy. W ten prosty sposób władza chciała pokazać, że stan wojennych nie jest przeciwko społeczeństwu, ale dla dobra narodu. Podawano, że zatrzymano osoby odpowiedzialne za kryzys gospodarczy. W ten sposób Jaruzelski miał być tym sprawiedliwym, co zatrzymuje i opozycję i „swoich”. Komunikat miał być prosty: walczymy nie ze społeczeństwem, ale ze szkodzącymi ojczyźnie.

Internowanie Gierka

Piotr Jaroszewicz

W ten sposób Gierek został osadzony w Ośrodku Wypoczynkowym Urzędu Rady Ministrów „Promnik” w Rudzie Tarnowskiej. Następnie Gierek z kilkoma innymi towarzyszami został przetransportowany na lotnisko, gdzie wsadzono ich do wojskowego śmigłowca. W zatrzymanych rosła obawa, że zostaną wywiezieni do ZSRR i tam rozliczeni. Odetchnęli z ulgą, gdy ostatecznie trafili do ośrodka w Głębokiem, niedaleko poligonu w Drawsku Pomorskim. Z czasem trafili tam wszyscy zatrzymani towarzysze.

Wobec internowanych okazywano wrogość, co musiało być bez wątpienia decyzją najwyższych czynników partyjnych. Warunki rzeczywiście były złe, aczkolwiek zatrzymani członkowie Solidarności byli traktowani znacznie gorzej. Ośrodek, gdzie internowano prominentów był stary, zniszczony i nieopalany. Toteż Gierek początkowo, by nie marznąć spał w łóżku w ubraniu, w pokojach było po 9 stopni. Panował więzienny rygor. Z czasem jednak sytuacja uległa poprawie. Gierek miał wtedy stwierdzić, że ktoś w przyszłości będzie się wstydził, że istniał taki stosunek do osób, które coś dla tego kraju zrobiły.

Ogrzewanie zostało uruchomione, a zatrzymani mogli w bufecie nawet zakupić papierosy. Jako, że odwiedziny rodziny były zakazane, to Gierek z byłym premierem Piotrem Jaroszewiczem zdecydowali się napisać list do Jaruzelskiego. Popierali w nim działania generała, ale jednocześnie podkreślali, że nie są odpowiedzialni za sytuację w kraju. Odpowiedź nie nadeszła, ale po latach Jaruzelski żałował, że forma tego zatrzymania była nadmiernie uciążliwa, ale jak sam stwierdził, nie był w stanie wszystkiego dopilnować.

Zdzisław Grudzień na spotkaniu z członkami załogi Kopalni Węgla Kamiennego Sosnowiec, 1973 r.

Szokiem zarówno dla osadzonych, jak i dla władzy była śmierć byłego I sekretarza KW PZPR w Katowicach, Zdzisława Grudnia. Już w momencie zatrzymania jego stan zdrowia był poważny. Co prawda kilkukrotnie z ośrodka przewożono go do szpitala w Wałczu, ale każdorazowo musiał do niego wracać. Zmarł 30 stycznia 1982 r. Po tym wydarzeniu internowani dostali szerszy dostęp do opieki medycznej i zostali przeniesieni do ośrodka „Promnik”. Tam warunki były znacznie lepsze, a towarzysze mogli być odwiedzani przez rodziny. Stamtąd byli stopniowo zwalniani. Gierka wypuszczono w grudniu 1982 r.

Trybunał nie dla Gierka

Internowanie było jednak tylko preludium do planu osądzenia Gierka. W kręgach partyjnych pojawił się pomysł powołania Trybunału Stanu, który miał osądzić całą ekipę byłego I sekretarza. Trybunał rzeczywiście został powołany przez Sejm ustawą z 26 marca 1982 r. Jednakże nigdy przed nim nie został postawiony Gierek.

Bibliografia:

1. P. Gajdziński, Gierek. Człowiek z węgla, Poznań 2014.
2. A. Kaczmarek, Historia Polski 1914-1989, Warszawa 2014.
3. I. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia gospodarcza Polski XIX i XX wieku, Warszawa 1985.
4. J. Rolicki, Edward Gierek. Życie i narodziny legendy, Warszawa 2002.
5. W. Roszkowski, Historia Polski 1914-2015, Warszawa 2017.
6. A. L. Sowa, Historia polityczna Polski 1944-1991, Kraków 2011.