Wojna kolonii hiszpańskich o niepodległość. Jak państwa Ameryki Południowej stały się niepodległe?

Wojny kolonii hiszpańskich o niepodległość były licznymi wojnami w Ameryce, których celem było uzyskanie politycznej niezależności od hiszpańskich rządów. Sprzyjały temu wewnętrzne problemy Hiszpanii oraz bardzo niekorzystna dla niej sytuacja międzynarodowa. Osłabiona Hiszpania nie była w stanie skutecznie przeciwdziałać ruchom niepodległościowym w Ameryce. Stąd niepodległość wywalczyły takie państwa jak Kolumbia, Wenezuela, Chile, Peru i Meksyk.

Wielkie odkrycia geograficzne

Wyprawa Krzysztofa Kolumba otworzyła dla Hiszpanów okres wielkich podbojów w Ameryce Południowej. W XVI w. prawie cały kontynent znalazł się we władaniu Hiszpanii. Wyjątek stanowiła Brazylia, która znajdowała się pod panowaniem królów portugalskich. Ten podział wynikał z traktatu w Tordesillas, który w 1479 r. zawarła Hiszpania i Portugalia. Jego wynikiem był podział świata na strefy wpływów między te państwa.

Czytaj także → Traktat z Tordesillas, czyli jak Portugalczycy wykiwali Hiszpanów dzieląc świat na strefy wpływów

Podział administracyjny i społeczny Ameryki Południowej w XVIII w.

Mapa Nowej Hiszpanii z 1561 r.

Imperium hiszpańskie w Ameryce Południowej było podzielone na wicekrólestwa. Były nimi Nowa Hiszpania (dzisiejsze tereny Meksyku, wschodnich i centralnych Stanów Zjednoczonych, Kuby i innych wysp Karaibów oraz państw Ameryki Środkowej) oraz Peru (dzisiejsze tereny Ameryki Południowej bez Brazylii). Z Wicekrólestwa Peru w 1717 r. wyodrębniono Nową Grenadę (dzisiejsze tereny Gujany, Kolumbii, Panamy, Ekwadoru oraz Trynidadu i Tobago), a w 1776. r. La Platę (dzisiejsze tereny Argentyny, Urugwaju, Paragwaju i Boliwii). Dodatkowo Hiszpanie utworzyli cztery kapitanie: Kuba, Gwatemala, Wenezuela i Chile. Były zarządzone w sposób scentralizowany przez władcę absolutnego.

Podział społeczny w Nowym Świecie był bardzo zróżnicowany i zależny od pochodzenia i rasy. Klasę uprzywilejowaną stanowili urzędnicy przysłani wprost z Hiszpanii. To oni zarządzali imperium w Ameryce i z wyższością odnosili się do pozostałych. Kolejną klasę stanowili Kreole. Tak nazywano Hiszpanów urodzonych w Ameryce. Posiadali oni często znaczne majątki, zajmowali się handlem i prowadzili działalność przemysłową. Mogli sprawować urzędy z wyjątkiem tych najwyższych zarezerwowanych dla nominantów króla z Hiszpanii.

Hiszpanie i ich urodzeni w Ameryce potomkowie stanowili wysoką grupę społeczną w kolonii, tzw. Kreolów, rysunek z Nowej Kroniki i Dobrego Rządu Felipe Guamána Poma de Ayala, XVI w.

Niżej w hierarchii stali Metysi, czyli osoby, których jedno z rodziców było rasy białej, a drugie indiańskiej. Mogli obejmować tylko najniższe urzędy. Grupą najliczniejszą, ale stojącą jeszcze niżej w społecznej drabinie, byli Indianie oraz ludzie, których jedno z rodziców było Indianinem a drugie osobą czarnoskórą. Co do zasady były to osoby wolne, ale często żyjące w skrajnym ubóstwie. Najniższą warstwą byli czarnoskórzy, którzy nie mieli praw. Ich pracę wykorzystywano w kopalniach i plantacjach. Tam z czasem zastąpili pracujących wcześniej Indian.

Osobną grupę społeczną stanowił Kościół katolicki i kler. Zarządzał on znacznymi majątkami i był odpowiedzialny za szkolnictwo. Dodatkowo surowo ścigał wszelkie odstępstwa od wiary katolickiej. W tym przypadku również uprzywilejowani byli przysłani Hiszpanie z Europy. Oni tylko mogli być biskupami w Ameryce.

Ruchy niepodległościowe i ich przyczyny

Najbardziej świadomą grupą społeczną i mającą największy interes w uniezależnieniu wicekrólestw od Hiszpanii byli Kreole. To oni zapoznawali się z nurtami oświeceniowymi, które poprzez literaturę trafiały za ocean.

Czynnikami, które dodatkowo pchały Kreolów ku domaganiu się reform były wydarzenia zewnętrzne. Należały do nich przede wszystkim wojna o niepodległość Stanów Zjednoczonych, rewolucja francuska oraz powstanie niewolników na Saint-Domingue. Ostatnie z nich było pierwszym powstaniem niewolników, które zakończyło się ogłoszeniem niepodległości państwa przez jego czarnoskórych mieszkańców.

Pierwsze zrywy niepodległościowe

Józef Bonaparte, król Hiszpanii w latach 1808–1813

Do pierwszych prób zerwania z zależnością od Hiszpanii doszło w Ameryce pod koniec XVIII w. W 1795 r. w Wenezueli z inicjatywy Jose Chrino wybuchło antyhiszpańskie powstanie. Do zrywów niepodległościowych tego roku doszło także w Saint Lucia, Saint Vincent, Dominice, Gujanie i Jamajce. Wtedy jednak jeszcze się nie udało.

Okazją, która dała sposobność Kreolom do wywalczenia niepodległości była sytuacja w Europie. Napoleon święcący triumfy zmusił hiszpańskich Burbonów do abdykacji, a królem Hiszpanii ustanowił swojego brata Józefa Bonaparte. Ten nie został uznany za prawowitego władcę przez Kreolów.

Była to idealna okazja do zawalczenia o niepodległość. Toteż w Ameryce zaczęto tworzyć tymczasowe rady prowincjonalne zwane juntami. Te ograniczały władzę królewskich urzędników. Następnie ewoluowały w Kongresy Narodowe ogłaszające niepodległość.

Proces emancypacji państw Ameryki Południowej i Środkowej oraz Meksyku odbywał się falami w kilku obszarach: północ kontynentu południowoamerykańskiego, jego południe, Meksyk oraz Ameryka Środkowa.

Niepodległość Kolumbii, Wenezueli i Ekwadoru

Simon Bolivar

W 1810 r. wybuchło powstanie w Nowej Granadzie, która ogłosiła niepodległość, następnego roku zrobiła to również Wenezuela. Wówczas jednak wojna o wyzwolenie Wenezueli ostatecznie zakończyła się klęską powstańców i śmiercią ich przywódcy Francisco de Mirandy.

Czytaj także → Simon Bolivar. Wyzwoliciel Ameryki Południowej spod władzy Hiszpanów

Jednym z oficerów represjonowanych po tych wydarzeniach był Simon Bolivar, który został zesłany na Antyle Holenderskie. Powrócił w 1813 r. do kolumbijskiej Cartageny i rozpoczął marsz na Caracas. Prowadził przy tym agitację chcąc do swojej idei pozyskać wszystkie warstwy społeczne. W sierpniu udało mu się wkroczyć do Caracas, gdzie ponownie proklamowano niepodległą Wenezuelę. Sytuacja wojsk Bolivara uległa pogorszeniu, gdy po klęsce Napoleona władzę w Hiszpanii odzyskał Ferdynand VII. Wówczas ruszyły do Ameryki statki z wojskowymi posiłkami dla wiernych hiszpańskiej koronie. Przeciwko Bolivarowi wystąpił także rojalistyczny dowódca Jose Boves zwany Bestią na koniu. Udało mu się pokonać armię Bolivara, który w 1814 r. uciekł na Jamajkę. Natomiast Kolumbia do 1816 r. została opanowana przez wojska hiszpańskie pod wodzą generała Pabla Morilli zwanego Pacyfikatorem.

Bitwa nad rzeką Boyacá

Jeszcze w 1816 r. dzięki statkom otrzymanym od Haiti oraz pieniądzom z Wielkiej Brytanii Bolivar powrócił do Wenezueli i rozpoczął kolejną walkę o niepodległość. W 1817 r. zdobył ważną twierdzę Angostura nad rzeką Orinoko. Na opanowanych terenach po raz trzeci ogłoszono utworzenie niepodległej Wenezueli. Bolivar został jej najwyższym naczelnikiem. Po decydującej bitwie pod Boyaca w Angosturze został zwołany kongres, na którym Bolivar został wybrany prezydentem Wielkiej Kolumbii, w której skład weszły terytoria współczesnej Kolumbii i Wenezueli, a w kolejnych latach także Panamy i Ekwadoru.

Bolivar próbował w ramach Wielkiej Kolumbii zjednoczyć wszystkie południowoamerykańskie państwa, ale to się nie powiodło. Po śmierci Bolivara Wielka Kolumbia rozpadła się na Nową Granadę (Kolumbia), Wenezuelę, Ekwador i Gujanę.

Hiszpanie nie zamierzali jednak zrezygnować ze swoich kolonii i od 1819 r. przygotowywali wielką wyprawę do Ameryki. Plany zostały pokrzyżowane w 1820 r. przez wybuch wojny domowej, która ogarnęła Hiszpanię.

Niepodległość Argentyny, Chile, Peru i Boliwii

Proklamacja niepodległości Peru, w centralnej części obrazu Josée de San Martín

Tak jak północne państwa Ameryki miały Bolivara, tak na południu wyzwolicielem był generał Jose de San Martin. Walkę o niepodległość Argentyny rozpoczął w 1812 r. Cztery lata później jej niepodległość ogłosił Kongres Narodowy w La Placie. Rok później opanował także Chile, które ogłosiło niepodległość. W 1818 r. pokonał Hiszpanów w bitwie pod Maipú, ugruntowując tym zwycięstwem chilijską niezależność. W lipcu 1821 zajął Limę, stolicę Peru, które także ogłosiło niepodległość.

Jednocześnie z północy do Peru nadciągał Bolivar, z którym San Martin spotkał się w 1822 r. Jednakże dwaj wielcy wyzwoliciele nie byli w stanie się wzajemnie porozumieć. Ostatecznie ustąpił San Martin, który opuścił Amerykę i udał się na emigrację do Francji.

Po wyjeździe San Martina Bolivar dalej kontynuował walkę. Do decydującej bitwy z hiszpańskimi oddziałami doszło 9 grudnia 1824 r. pod Ayacucho. To zwycięstwo definitywnie zakończyło panowanie Hiszpanii w Ameryce Południowej. Rok później hiszpańskie wojska opuściły ten kontynent. 6 sierpnia 1825 r. na Kongresie Górnego Peru utworzono Republikę Boliwii. Tym samym Bolívar stał się jedną z niewielu postaci w historii, którego imieniem nazwano państwo. Czasowo był także prezydentem Peru i Boliwii.

Niepodległość Meksyku

Miguel Hidalgo y Costilla

Sytuację związaną z obaleniem Burbonów przez Napoleona wykorzystały także ruchy niepodległościowe w Meksyku. Na czele pierwszego zbrojnego powstania przeciwko Hiszpanom stanął ksiądz Miguel Hidalgo y Costilla, który powstańców do walki zagrzewał hasłem „Niech żyje nasza Dziewica z Guadalupe i śmierć Hiszpanom!”. Hidalgo szybko odniósł znaczące sukcesy. Udało mu się nawet podejść pod miasto Meksyk. Jednak zamiast zająć miasto wycofał się spod niego. W efekcie ruch niepodległościowy wytracił impet, a sam Hidalgo w 1811 r. został pochwycony przez Hiszpanów, a następnie stracony.

Po śmierci Hidalgo walkę kontynuował inny ksiądz, którym był Jose Maria Morelos. Udało mu się opanować południowy obszar Meksyku. To z kolei spowodowało, że w 1813 r. zdecydował się na zwołanie Kongresu w Chilpancingo, który ogłosił Meksyk niepodległym państwem, a rok później ogłosił pierwszą meksykańską konstytucję. Hiszpanie kontynuowali walki i w 1814 r. w trakcie jednej z walk pojmali Morelosa i wkrótce go rozstrzelali.

Augustin Iturbide jako cesarz Augustyn I

Kolejny niepodległościowy zryw rozpoczął się w Meksyku w 1820 r. Hiszpania pogrążona w wojnie domowej miała ograniczone możliwości interweniowania. Wykorzystał to Augustin Iturbide, który wraz ze swoimi oddziałami przeszedł na stronę powstańców. Opanował Meksyk i w 1821 r. zmusił hiszpańskiego wicekróla do ustąpienia i podpisania traktatu z Cordoby, w którym uznawał niepodległość Meksyku. Hiszpania jednak nie potwierdziła zapisów tej umowy i nadal nie uznawała niepodległości Meksyku. W 1821 r. Iturbide ogłosił się cesarzem Meksyku i rozpoczął dziesięciomiesięczny okres swoich nieudolnych rządów. Zmuszony do abdykacji wyjechał z Meksyku.

Iturbide i Guerrero otrzymali poparcie całego społeczeństwa i zadali szereg porażek hiszpańskim wojskom kolonialnym. Ostatni hiszpański wicekról Juan O’Donojú ustąpił ze stanowiska 21 sierpnia 1821 i podpisał tzw. Traktat z Cordoby, dzięki któremu Meksyk stał się niepodległym państwem. W ciągu miesiąca Iturbide został tymczasowym przywódcą rządu. Rok później Meksyk ogłosił się republiką, a w 1824 r. została uchwalona jego konstytucja. Pierwszym prezydentem został Guadalupe Victoria.

Niepodległość państw Ameryki Środkowej

Mapa państw Ameryki Środkowej, 1860 r.

Nurt niepodległościowy nie ominął także państw Ameryki Środkowej. Początkowo państwa tego obszaru ogłosiły deklaracje niepodległości, ale bez zrywania więzi z Hiszpanią. Przełom nastąpił w 1823 r., gdy państwa Ameryki Środkowej utworzyły Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej. Państwo obejmowało obszar: Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru, a od 1838 r. także Los Altos. W 1824 r. została uchwalona konstytucja. Niemniej z racji dużych różnic kulturowych, społecznych, religijnych i klasowych między mieszkańcami poszczególnych państw stanowiących ZPAŚ już w 1840 r. doszło do ich rozpadu. Poprzedziła go wojna domowa i wystąpienie z ZPAŚ Hondurasu w 1838 r. Państwem, które nie przetrwało do dzisiejszych czasów było Los Altos, które w 1840 r. zostało zaatakowane przez Gwatemalę. W kwietniu 1840 r. tereny Los Altos zostały podzielone między Gwatemalę a Meksyk.

Próba zjednoczenia państw Ameryki Południowej

Mapa Wielkiej Kolumbii

Bolivar był orędownikiem idei zjednoczenia państw amerykańskich (panamerykanizm). Dlatego postulował powołanie Konfederacji Andyjskiej (Wielka Kolumbia, Peru, Boliwia), a następnie podjął próbę zjednoczenia wszystkich państw hiszpańskiej Ameryki w jedno państwo na wzór federacji Stanów Zjednoczonych Ameryki.

W tym celu zorganizował w 1826 r. kongres w Panamie. Wzięli w niej udział przedstawiciele Wielkiej Kolumbii, Meksyku, Zjednoczonej Prowincji Ameryki Środkowej (obejmowało obszar Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru) i Peru oraz obserwatorów z Wielkiej Brytanii i Holandii. Mimo zaproszenia na kongres nie przybyli przedstawiciele Stanów Zjednoczonych. Ostatecznie federacja państw amerykańskich nie powiodła się ze względu na zbyt duże różnice polityczne między uczestnikami kongresu. Dodatkowo zaraz po śmierci Bolivara Wielka Kolumbia rozpadła się na Ekwador, Kolumbię i Wenezuelę.

Skutki wojen o niepodległość kolonii hiszpańskich

Na skutek wojen o niepodległość kolonii hiszpańskich było utworzenie szeregu nowych i niezależnych państw w Ameryce Południowej i Środkowej oraz Meksyku. Jako pierwszy niepodległość państw amerykańskich uznał rząd Stanów Zjednoczonych. Chciał przez to wyjednać ich zgodę na handel. W ślad za USA wkrótce poszła także Wielka Brytania, która w 1825 r. uznała niepodległość Meksyku, Argentyny i Kolumbii, a następnie pozostałych państw. W efekcie spośród ogromnego imperium Hiszpanii pozostała tylko Kuba, Puerto Rico oraz Filipiny w Azji.

John Quincy Adams, faktyczny autor doktryny Monroego

Na kanwie wydarzeń w Ameryce sekretarz stanu rządu Stanów Zjednoczonych, John Quincy Adams przygotował nową doktrynę dla amerykańskiej polityki zagranicznej. Przedstawił ją 2 grudnia 1823 r. ówczesny prezydent USA James Monroe. Stąd nazywana jest doktryną Monroego. Zgodnie z nią Stany Zjednoczone sprzeciwiały się dalszej kolonizacji Ameryk przez państwa europejskie. W zamian USA zobowiązało się do nie ingerowania w sprawy państw europejskich i ich kolonii, w tym Kanady.

Bibliografia:

1. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2012.
2. M. H. Heart, 100 postaci, które miały największy wpływ na dzieje ludzkości, Warszawa 1996.
3. M. Tunon de Lara, J. Valdeon Baruque, A. Dominguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Kraków 2012.
4. M. Żywczyński, Historia powszechna 1789-1870, Warszawa 2015.

Więcej o historii Hiszpanii przeczytasz klikając na poniższą grafikę: