500 lat wojen Polski z Rosją. Od XV w. nie było stulecia, by Polska nie toczyła wojny z Rosją

Niewiele jest krajów, które przez wieki toczyły tak liczne i skomplikowane konflikty jak Polska i Rosja. Wzajemne relacje tych dwóch narodów są naznaczone długotrwałymi rywalizacjami, które sięgają XV w. Przez pięć stuleci Polska i Rosja zmagały się w bezpośrednich konfliktach zbrojnych.

Od XV w. nie było stulecia, by Polska nie toczyła wojny z Rosją

Atak husarii polskiej (fragment obrazu Bitwa pod Kłuszynem Szymona Boguszowicza)

• Wojna Polski i Litwy z Moskwą 1492–1494
• Wojna Polski i Litwy z Moskwą 1500–1503
• Wojna Polski i Litwy z Moskwą 1507–1508
• Wojna Polski i Litwy z Moskwą 1512–1522
• Wojna Polski i Litwy z Moskwą 1534–1537
• Wojna Polski i Litwy z Rosją 1558–1570
• I wojna polsko-rosyjska (pskowska) 1577–1582
• II wojna polsko-rosyjska (moskiewska) 1609–1618
• III wojna polsko-rosyjska (smoleńska) 1632–1634
• IV wojna polsko-rosyjska (ukraińska) 1654–1667
• V wojna polsko-rosyjska (o sukcesję polską) 1733–1735
• VI wojna polsko-rosyjska (barska) 1768–1772
• VII wojna polsko-rosyjska (targowicka) 1792
• VIII wojna polsko-rosyjska (kościuszkowska) 1794
• IX wojna polsko-rosyjska (listopadowa) 1830–1831
• X wojna polsko-rosyjska (styczniowa) 1863–1864
• XI wojna polsko-rosyjska (bolszewicka) 1919–1921
• wojna polsko-radziecka (wrześniowa) 17 września 1939

Wojny polsko-rosyjskie. XV-XVI w.

Batory pod Pskowem, obraz Jana Matejki

Początkowo, od końca XV w. do początku XVI w., te starcia dotyczyły przede wszystkim obrony granic i ekspansji terytorialnej, a ich aktorami były Polska i głównie Litwa z jednej strony, a Wielkie Księstwo Moskiewskie z drugiej. Częste wojny, takie jak te z lat 1492-1494, 1500-1503, 1507-1508, 1512-1522 i 1534-1537, były próbą utrzymania równowagi sił w regionie.

Przełom nastąpił w XVI wieku, kiedy Polska i Litwa jeszcze mocniej zwarły siły w ramach Unii Lubelskiej, tworząc wspólne państwo - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. W kolejnych latach konflikty z Rosją nasiliły się, najważniejszym z nich w tym okresie był konflikt z lat 1577-1582 zwany wojną pskowską, gdy Polska dzięki znakomitym kampaniom Stefana Batorego zatrzymała moskiewską ekspansję ku Morzu Bałtyckiemu.

Wojny polsko-rosyjskie. XVII w.

Carowie Szujscy na sejmie warszawskim przed obliczem Zygmuntem III Wazy

Podczas wojny moskiewskiej (1609-1618), armia Rzeczypospolitej pod dowództwem hetmana Stanisława Żółkiewskiego wkroczyła do Moskwy nikt później nie zdobył rosyjskiej stolicy (gdy do Moskwy wkraczał Napoleon stolica Rosji znajdowała się w Petersburgu). W 1610 r., podczas bitwy pod Kłuszynem, pokonała rosyjską i szwedzką armię, co umożliwiło Polakom na krótko zasiąść na moskiewskim tronie. Było to jedno z największych zwycięstw w historii wojskowości polskiej, ale nie przyniosło długotrwałego i pokojowego rozwiązania konfliktu.

Wojna smoleńska (1632-1634) była rosyjską próbą odwrócenia skutków pokoju w Dywilinie kończącego wojnę moskiewską. Król Władysław IV Waza pokonał rosyjskie siły oblegające Smoleńsk. W planie miał zajęcie Moskwy i osadzenie na tronie swojego brata Jana Kazimierza. Jednakże ze względu na opór rosyjski i groźbę wznowienia przeciwko Polsce szwedzkich działań ostatecznie z tych planów zrezygnowano. Wojna zakończyła się jednak zwycięstwem Rzeczpospolitej, co potwierdzał pokój wieczysty w Polanowie. Województwa smoleńskie i czernichowskie pozostawały przy Polsce i Litwie.

Wojna polsko-rosyjska z lat 1654-1667 wybuchła na skutek powstania Chmielnickiego na Ukrainie i sojuszu Kozaków z Rosją. Pod pretekstem pomocy Kozakom Rosja wkroczyła na wschodnie terytoria Rzeczpospolitej. W długotrwałej wojnie Polakom udało się odeprzeć Rosjan z większości zajętych terytoriów.  Wojna zakończyła się rozejmem w Andruszowie w 1667 r., który przewidywał podział Ukrainy pomiędzy Polskę i Rosję. Rzeczpospolita utraciła także Smoleńsk i Kijów. Potwierdzono go rok później traktatem Grzymułtowskiego, który usankcjonował polsko-rosyjską granicę na 86 lat, aż do I rozbioru w 1772 r.

Wojny polsko-rosyjskie. XVIII w.

Po bitwie pod Zieleńcami, Kościuszko wraz z ks. Józefem odbierają defiladę wojsk polskich z jeńcami, po pobiciu wojsk rosyjskich (obraz Wojciecha Kossaka)

Wojna o sukcesję polską (1733-1735) to konflikt o tron polski po śmierci Augusta II Mocnego. Była to wojna dynastyczna, z udziałem głównych potęg europejskich, które popierały różnych kandydatów do polskiej korony. W tej wojnie Rosja wystąpiła po stronie saskiego kandydata Augusta III, przeciwko popieranemu przez Francję Stanisławowi Leszczyńskiemu. Po trzech latach konfliktu, wojna zakończyła się koronacją Augusta III.

Wojny barska (1768-1772) i targowicka (1792) to ważne momenty w historii Polski, których rezultat w dużej mierze przyczynił się do upadku Rzeczpospolitej i rozbiorów państwa. Rosja zawsze odgrywała kluczową rolę w tych wydarzeniach, a wojny te były bezpośrednim preludium do utraty niepodległości przez Polskę. Ostatnim akordem polsko-rosyjskich wojen w XVIII w. była insurekcja kościuszkowska. Po jej zakończeniu mocarstwa sąsiednie dokonały trzeciego rozbioru Polski.

Wojny polsko-rosyjskie. XIX w.

Generałowie Chłopicki i Skrzynecki na czele wojsk polskich, obraz Januarego Suchodolskiego

W XIX w., po utracie niepodległości, Polacy dwukrotnie zbuntowali się przeciwko caratowi - podczas powstania listopadowego (1830-1831) i styczniowego (1863-1864). Oba te powstania, mimo heroicznego oporu, zakończyły się porażką i nasileniem rosyjskiego terroru na polskich ziemiach. W tym stuleciu warto także wspomnieć o walce Polaków u boku Napoleona z Rosją. Udział polskiego rekruta w szeregach Wielkiej Armii był znaczny. Sam Napoleon inwazję na Rosję w 1812 r. nazywał drugą wojną Polską (pierwszą wojną Polską nazywano kampanię z okresu 1806-1807).

Wojny polsko-rosyjskie. XX w.

W XX w., po odzyskaniu niepodległości, Polska musiała ponownie stawić czoła Rosji, tym razem walczącą pod sztandarem bolszewickim. Wojna polsko-bolszewicka (1919-1921) to jeden z najważniejszych konfliktów w historii nowo powstałego państwa.  Zakończył się zwycięstwem Polski i umocnieniem jej niezależności. Polska nie tylko uratowała własną niepodległość, ale także Europę Zachodnią przed bolszewicką inwazją.

Polska kawaleria podczas wojny polsko-bolszewickiej, 1920

Najmroczniejszy rozdział w historii wojen polsko-rosyjskich rozpoczął się 17 września 1939 r., kiedy to Związek Radziecki, w porozumieniu z nazistowskimi Niemcami, napadł na Polskę. Ten akt agresji, nazywany wojną polsko-radziecką, jest uznawany za jedno z najbardziej tragicznych wydarzeń w historii Polski.

Zgodnie z tajnym protokołem do paktu Ribbentrop-Mołotow, zawartego między niemiecką III Rzeszą a Związkiem Radzieckim na krótko przed wybuchem II Wojny Światowej, Polska została podzielona na strefy wpływów tych dwóch totalitarnych reżimów. ZSRR, bez formalnego wypowiedzenia wojny, najechał Polskę od wschodu, łamiąc m.in. pakt o nieagresji z 1932 r.

Ta agresja była początkiem okresu straszliwych represji, w wyniku których zginęły setki tysięcy Polaków, a miliony zostały zesłane na Syberię i do innych rejonów ZSRR. Pierwsze miesiące okupacji radzieckiej przyniosły masowe aresztowania i egzekucje przedstawicieli polskiej elity politycznej, wojskowej, intelektualnej i duchownej - zbrodnie te symbolizuje m.in. masakra katyńska.

Najazd ZSRR na Polskę 17 września 1939 r., choć często pomijany w zachodnich narracjach historycznych o II Wojny Światowej, stanowi nie tylko jeden z tragicznych rozdziałów w historii polsko-rosyjskich relacji, ale też jedną z największych zbrodni XX w.

Bibliografia:

1. U. Augustyniak, Historia Polski 1572-1795, Warszawa 2008.
2. L. Bazylow, P. Wieczorkiewicz, Historia Rosji, Wrocław 2009.
3. A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2021.
4. E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2022.
5. J. Osterhammel, Historia XIX wieku. Przeobrażenie świata, Poznań 2020.
6. M. Markiewicz, Historia Polski 1492-1795, Kraków 2009.
7. K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia Powszechna Wiek XVI-XVIII, Warszawa 2011.
8. E. Rostworowski, Historia Powszechna Wiek XVIII, Warszawa 2006.
9. Z. Wójcik, Historia powszechna Wiek XVI-XVII, Warszaw 2005.