Adam Jerzy Czartoryski – arystokrata, dyplomata, polityk, kochanek?

Książę Adam Jerzy Czartoryski był synem Adama Kazimierza i Izabeli. Jego rodzice byli osobami zaangażowanymi w sprawy rangi państwowej, promowali rozwój oświaty i kultury. Zwiedzili sporo i sporo widzieli, podobnie jak ich potomek. Adam Jerzy najczęściej kojarzony jest ze światem wielkiej polityki. Przez Tołstoja został określony jako nieprzyjemny1. Jego projekty polityczne przeszły do historii. Trudno z jego osobą połączyć wielką i gorącą miłość, a jednak.

Adam Jerzy Czartoryski, Akwatinta A. Geigera wg portretu J. Abela wykonana w Wiedniu w 1799 roku.

Wszystko zaczęło się w Petersburgu. Adam Jerzy wraz z młodszym bratem Konstantym przybył do stolicy Rosji, aby ratować majątek rodziców. Katarzyna II po insurekcji kościuszkowskiej nałożyła sekwestr na dobra Czartoryskich znajdujące się w zaborze rosyjskim. W pięknym mieście nad Newą książę zmagał się z wieloma przeciwnościami. Był Polakiem wysłanym do mocarstwa zaborczego. Otoczony przez elity petersburskie musiał zmagać się z faktem zniknięcia Polski z map Europy. Wielkim przeżyciem było dla niego spotkanie Elżbiety, żony Aleksandra I. Przyszły car poślubił w 1793 roku Ludwikę, córkę margrabiego badeńskiego, która przechodząc na prawosławie zmieniała także imię. Od tej pory nazywana była Elżbietą Aleksiejewną2. Adam Jerzy bardzo szybko nawiązał znajomość z wnukiem Katarzyny. Wkrótce Czartoryski, a także Paweł Stroganow, Mikołaj Nowosilcow i Wiktor Koczubej, stali się młodymi przyjaciółmi cara3. Relacja intymna o znajomości z wielką księżną Elżbietą została zawarta w Pamiętnikach i memoriałach politycznych Adama Jerzego Czartoryskiego wydanych przez Jerzego Skowronka.

Czartoryski swoją relację rozpoczął od bardzo intymnego wyznania:

Długo wahałem się, czy w pozostawionych wam pamiętnikach wspomnieć o wydarzeniu
z mego życia, które pragnąłem przemilczeć, choć pod wieloma względami wywarło ono decydujący wpływ na moje życie4.

Książę Adam Jerzy Czartoryski z synami

Dwór carski na okres letni przenosił się do Carskiego Sioła. To właśnie tam Adam Jerzy doświadczał najprzyjemniejszych chwil w swojej młodości. Książę z detalami opisał wszystko to, co towarzyszy pierwszym momentom zauroczenia. Ta część pamiętnika daleka jest od twardych, politycznych rozważań. Czartoryski doskonale pamiętał każdy szczegół, który kojarzył się mu z Elżbietą. Obrzydliwe posiłki, których smak przypominał sobie jeszcze po latach, puste pokoje z jedynie wybielonymi ścianami - wszystko to było niczym wobec myśli o kobiecie idealnej5. Książę potraktował nowe uczucie jako swoją odskocznię. Zauroczenie stało się jego schronieniem6. Jest to też przykład sentymentalizmu, nie tylko jako prądu literackiego, ale także jako innego podejścia do spraw uczuć, estetyki7.

Czartoryski nie ograniczał się jedynie do rozmyślań. Swój dzień organizował tak, aby mógł widzieć się z Elżbietą. Wstawał wcześnie mając nadzieję, że spotka ją przechadzającą się parkowymi alejkami w asyście przyjaciółki. Kiedy dostrzegł spacerujące kobiety:

Biegłem wtedy na przełaj przez ocienione trawniki, by móc przeciąć im drogę, a chowając się za krzakami po drodze, zyskiwałem czas na ochłonięcie; gdy były już blisko mnie, ukazywałem się z miną obojętną i swobodną, zachowując się bardzo niezdarnie, jak gdybym je spotkał przypadkiem8.

Po czasie Elżbieta powiedziała Adamowi Jerzemu, że widziała całą tę bieganinę i to bardzo ją bawiło. Wieczorami książę przesiadywał w zaroślach nieopodal pałacu, w którym mieszkał Aleksander z żoną i wpatrywał się w okna pokoju swej wybranki, dopóki nie zgasło w nich światło:

Noce zaczęły już bywać ciemniejsze, lecz za to gorętsze i piękne, a gwiazdy świeciły na niebie tak, jak już nigdy mi się nie zdarzyło tego widzieć w Rosji9.

Dramatyzmu całej akcji dodał Aleksander, który zauważył nie tylko to, że jego przyjaciel jest zakochany, ale także domyślił się w kim. Jego wypowiedź była dla księcia zaskakująca. Przyszły car zapewnił księcia Adama, że nie ma się czego obawiać i może opowiadać mu o swoich uczuciach. Aleksander wręczał także Elżbiecie wiersze napisane przez Czartoryskiego. W czasie balu specjalnie przedłużał tańce, aby książę Adam mógł dłużej tańczyć z Elżbietą:

Podczas owego poloneza, którego nigdy nie zapomnę, po raz pierwszy poczułem jej dłoń, która lekko mnie uścisnąwszy, odpowiedziała następnie wstydliwie na mój uścisk: ledwiem się nań ważył ((Ibidem, s. 201.)).

Adam Jerzy odwiedzał swoją wybrankę. Doradzał co powinna przeczytać, uczył ją historii. Kiedy w pokoju obok Aleksander grał na skrzypcach, oni poświęcali się swoim zajęciom, uważając, aby nie przyłapał ich jakiś służący. Niedyskrecja mogła być powodem plotek.

Czartoryski pod koniec swojej relacji zanotował:

Nie mam zamiaru przedstawiać czytelnikowi wszystkich zdarzeń związanych z najsilniejszym uczuciem, jakie wypełniło moje życie ((Ibidem, s. 203.)).

Nie wspomniał także o pogłoskach, które mogły być powodem konieczności wyjazdu na Półwysep Apeniński. Elżbieta w 1799 roku urodziła piękną czarnowłosą córeczkę, a podejrzenie ojcostwa padło na równie ciemnowłosego Czartoryskiego10.

Relacja intymna księcia Adama Jerzego jest dowodem na to, jak ciekawym źródłem historycznym są pamiętniki. Ujawniają one ludzkie oblicze wielkich polityków, dyplomatów, dowódców - generałów historii11.

1. L. Tołstoj, Wojna i pokój, Gdańsk 2010, s.213, (dostęp:http://biblioteka.kijowski.pl/tolstoj%20lew/wojna%20i%20pok%F3j.pdf, 11.05.2014). [↩]
2. A. J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne1776-1809,wybrał i opracował J. Skowronek, Warszawa 1986, s. 206 (przypis 2). [↩]
3. W. Fiodorow, Aleksander I[w:] Dynastia Romanowów, pod red. A. Iskenderowa, Warszawa 1993 , s. 287-290. [↩]
4. Ibidem, s.188. [↩]
5. Ibidem, s. 192. [↩]
6. Ibidem, s.190. [↩]
7. A. Niewiadomski, Historia rosyjskiego sentymentalizmu, art. rec. P. A. Orlov ‚Russkijsentimentalizm,Moskva : Izdat. Moskovskogouniversiteta 1977, Przegląd Humanistyczny, 6:1978, s. 137. [↩]
8. A.J. Czartoryski, Pamiętniki i memoriały polityczne…, s. 194. [↩]
9. Ibidem, s. 196. [↩]
10. J. Skowronek, Adam Jerzy Czartoryski, Warszawa1994, s. 53. [↩]
11. Sformułowanie użyte przez Jerzego Maternickiego; J. Maternicki, Pamiętnik jako dokument kultury historycznej, Przegląd Humanistyczny, T. 11/12:1985,s. 248-250. [↩]