„Kircholm 1605” - H. Wisner - recenzja

Bitwa pod Kircholmem, jest jednym z tych starć, które weszły do świadomości narodowej Polaków. Jest ona przykładem dużej wartości sztuki wojennej i wojsk Rzeczypospolitej, a także zmarnowanej szansy. W tym roku wydawnictwo Bellona wydało drugie wznowienie1 klasycznej już pracy jej poświęconej autorstwa Henryka Wisnera2.

Kircholm 1605 został podzielony na siedem rozdziałów. Pierwsze dwa przedstawiają objęcie przez Zygmunta III Wazę tronu polskiego oraz przyczyny wybuchu konfliktu polsko-szwedzkiego o Inflanty. Trzeci ukazuje działania wojenne w Inflantach toczone w latach 1601-1602. Czwarty jest zarysem biograficznym zwycięzcy spod Kircholmu – Jana Karola Chodkiewicza. Kolejny rozdział, to kontynuacja narracji z rozdziału trzeciego, opisując przebieg walk w okresie 1603-1605, zostało w nim opisane również tytułowe starcie. Następny prezentuje reperkusje oraz rozdźwięk, jaki osiągnęła bitwa nie tylko w Polsce, ale również i w innych państwach. Ostatni rozdział, jest zarysem wydarzeń, które nastąpiły po bitwie i został doprowadzony do końca pierwszej połowy XVII wieku.
Na wstępie należy uświadomić „młodszego” czytelnika, że tytułowe starcie zajmuje zaledwie kilka stron, w tym liczącym niespełna 180 stron dziełku. Sama bitwa została potraktowana jako przyczynek do przedstawienia fragmentu dziejów Rzeczpospolitej na przełomie XVI i XVII wieku, a konkretniej początku panowania pierwszego przedstawiciela Wazów w Polsce – Zygmunta III. A także przyczyn i początkowego etapu późniejszych wieloletnich konfliktów polsko-szwedzkich. W której skupił się przede wszystkim na osobie hetmana litewskiego Jana Karola Chodkiewicza i jego pięciu się po stopniach kariery. Czytelnik będzie mógł się zatem zapoznać z pierwszymi starciami w Inflantach z jego udziałem m.in. pod Kokenhauzen czy Białym Kamieniem, a także zamieszczonym w pracy rysem jego biografii.

Jeżeli chodzi o kwestie militarne, to duży plus należy się dla Autora za to, że nie umieścił on popularnego w tego typu pracach prezentacji wojskowości obu stron, całość pracy poświęcając na zaprezentowaniu poruszanego wątku. Opisy bitew (z tytułową batalią na czele) w publikacji są krótkie, co z jednej strony jest spowodowane ilością źródeł do nich, które H. Wisner dokładnie przestudiował. Wpływa na to również charakter tych starć, w których to Szwedzi dzięki licznej piechocie i artylerii szybko zdobywali inflanckie miasta i twierdze. Ponosząc jednak klęski w polu, ze składającą się głównie z jazdy armią litewską, mającą potem trudności z ich odzyskiwaniem. Spowodowanym również jego problemami ze ściąganiem podatków i opłacaniem armii.

W pracy poruszony został również wątek problemów finansowych, który był odwieczną bolączką państwa polsko-litewskiego, którego nie było stać na utrzymanie zamków i ich załóg, a przede wszystkim armii, co niweczyło osiągnięte sukcesy.

Sama batalia kircholmska została, podobnie jak pozostałe starcia, przedstawiona krótko, w oparciu o dostępny materiał źródłowy. Przy czym jej opis w znacznej części zajmuje prezentacja terenu oraz liczebności wojsk walczących stron. Dla czytelnika warty uwagi powinien być szczególnie rozdział, w którym przedstawiono propagandowe wykorzystanie bitwy i osoby jej zwycięzcy a także jej rozdźwięk na arenie międzynarodowej. Zostały w nim wymienione wszystkie dzieła, w których została ona poruszona. Wśród nich znajdują się zarówno druki ulotne i utwory poetyckie z epoki, jak i nawiązania w XIX-wiecznych powieściach. Największą jednak jego zaletą jest to, że zostały w nim umieszczone ich fragmenty. Dzięki czemu czytelnik ma możliwość chociaż pobieżnego zapoznania się z nimi. Kolejnym plusem są zawarte w pracy tabele oraz spisy chorągwi. Umożliwiające czytelnikowi zrozumieć charakter tamtejszych starć.

Praca została napisana przyjemnym i przejrzystym językiem, który w połączeniu z jej niewielką objętością powoduje, że sprawnie się ją czyta.

Bibliografia monografii składa się z 33 opracowań i źródeł w języku polskim, litewskim, rosyjskim i niemieckim, podzielonych na trzy części – Źródła, Opracowania i Biografie Jana Karola Chodkiewicza. Wśród nich oprócz starszych i klasycznych prac, zostały umieszczone również nowsze publikacje. Jej uzupełnieniem są niewymienione w niej, ale zawarte w przypisach opracowania.

Oprawa edytorska recenzowanej publikacji przedstawia się ładnie. Warto zwrócić uwagę na okładkę, która prezentuje się o niebo lepiej od ostatnich swoich poprzedniczek autorstwa Łukasza Mieszkowskiego. Jedynym mankamentem pozostaje miękka okładka i jakość jej klejenia, która przy częstszym użytkowaniu może się szybko zniszczyć. Na szatę graficzną składają się trzy wkładki z ilustracjami, które poza rycinami z epoki ukazującymi tytułowe postacie, oblężenia zamków oraz twierdz inflanckich są czytelnikowi dobrze znane (m.in. ilustracje B. Gembarzewskiego). Ponadto zostały umieszczone trzy starannie wykonane i czytelne mapy (w tym jedna ukazująca starcie pod Kircholmem).

Podsumowując. Praca H. Wisnera zasługuje na pewno na uwagę wszystkich. Nie tylko miłośników Rzeczypospolitej Obojga Narodów i jej wojskowości. Lecz również, a może przede wszystkim tych, którzy chcieliby poznać historię jednego z największych sukcesów polskiego oręża, którzy otrzymują dobry przewodnik po wydarzeniach poprzedzających bitwę, samo starcie, a także otoczkę propagandową, która przerodziła się w jeden z narodowych mitów.

Plus minus:
Na plus:
+ styl autora
+ wartość merytoryczna
+ bibliografia oraz uzupełniające ją przypisy
+ tematyka
+ umieszczenie fragmentów tekstów źródłowych
+ brak rozdziału o wojskowości obu stron.
+ tabele i spisy chorągwi
+ ilustracje z epoki ukazujące zamki
+ mapy
+ bardzo dobra przekrojówka
+ okładka
Na minus:
- mało oryginalne ilustracje
- miękka oprawa i jakość klejenia
- trochę literówek

Tytuł: Kircholm 1605
Autor: Henryk Wisner
Wydawca: Bellona
Data wydania: 2011
ISBN/EAN: 9788311120341
Liczba stron: 176
Oprawa: miękka
Cena: ok. 20 zł
Ocena recenzenta: 9/10

1. Pierwsze wydanie książki ukazało się w 1987, a jej wydanie poprawione i rozszerzone w 2005. [↩]
2. (ur. 1936), prof. Zwyczajny. Studiował historię na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie pracuje w Pracowni Dziejów Nowożytnych zajmując się nowożytną historią Polski, a obiektem jego badań jest okres panowania Wazów. Opublikował m.in. Najjaśniejsza Rzeczpospolita, Warszawa 1978, Rzeczpospolita Wazów, t. I-III, Warszawa 2002-2008). Biogram oparty na: http://www.ihpan.edu.pl/index.php?biogram&id=427 [dostęp na 03.05.2011] [↩]