Paul Cézanne - prekursor modernizmu

Postimpresjonizm był nurtem w malarstwie będącym odpowiedzią na twórczość impresjonistów. Nie stanowił jednak jej zaprzeczenia lecz próbę rozwinięcia impresjonistycznych środków wyrazu na przykład: obok typowych dla impresjonistów technik malarskich, na przykład impastu (polegającego na nakładaniu grubej warstwy farby na płótnie za pomocą pędzla, a czasem nawet szpachli, przejętego przez impresjonistów od malarzy pejzażystów, spośród których mistrzostwo w tej technice osiągnął William Turner), czy zwyczaju malowania czystymi barwami bez mieszania farb, postimpresjoniści zaczęli stosować na przykład technikę cloisonizmu (polegającą na stosowaniu plam o jednolitej barwie otoczonych konturem).

Autoportret Paula Cézanne’a (1875)

Jednym z najwybitniejszych przedstawicieli tego nurtu malarskiego był urodzony 19 stycznia 1839 roku w Aix- de- Provence Paul Cézanne. Był synem bankiera Louis’a Auguste’a Cézanne’a, a jego rodzina była zamożna, dzięki czemu w późniejszym okresie życia Paul mógł liczyć na pomoc finansową. Przyszły malarz zaczął już w wczesnym wieku interesować się sztuką lecz na życzenie ojca podjął studia prawnicze na uniwersytecie w Aix, jednak nie przykładał się do nich, a całą swą energię wkładał w kurs rysunku, na który się zapisał.

Właśnie z tego okresu pochodzi pierwszy znany obraz Cézanne’a pod tytułem Dwie kobiety i dziewczynka we wnętrzu (namalowany w roku 1860, obecnie znajduje się w Muzeum Puszkina w Moskwie). Dzieło pod względem kompozycji nawiązuje do twórczości Paul’a Veronesse’go, a w szczególności do dwóch jego obrazów: Mistyczne małżeństwo świętej Katarzyny i Święta rodzina z świętą Barbarą i świętym Janem. U Cézanne’a jednak postaci przedstawione są zwyczajnymi ludźmi, a na dziewczynkę obydwie kobiety spoglądają nie z uwielbieniem lecz miłością połączoną z pobłażliwością wobec ciekawskiego dziecka. Owo nawiązanie łączy się z przedstawieniem całej sceny w sposób podkreślający jej niemalże dramatyzm poprzez silne kontrasty występujące w dziele uzyskane poprzez nakładanie smug jasnej farby na ciemnym tle. Wiele wskazywało na to, że Cézanne szybko stanie się przedstawicielem modnego w tym czasie malarstwa historycyzującego, a jego twórczość będzie podobna do dzieł angielskiego bractwa Prerafaelitów. Środki artystycznego wyrazu używane przez Cézanne’a miały się jednak zmienić.

Po ukończeniu studiów w roku 1861 wyjechał do Paryża i poświęcił się swojej pasji. Próbował dostać się na studia na Ecole des Beux Arts lecz nie został przyjęty, dlatego rozpoczął naukę w Academie Suisse. Wtedy jeszcze bardziej zafascynował się malarstwem ubiegłych epok, a jego dzieła z tego okresu czasem sprawiają wrażenie kopii obrazów XVI- wiecznych.

Na uwagę spośród nich zasługują zwłaszcza cykl Cztery pory roku, który pod względem techniki malarskiej jest w zupełności renesansowy (mam tu na myśli zwłaszcza obrazy przedstawiające Wiosnę i Jesień). Jednak właśnie podczas malowania tego cyklu w Cézanne’ie coś się zmienia i na obrazie przedstawiającym Zimę możemy dostrzec postać ducha, coś czego w renesansie nigdy byśmy nie spotkali. Trudno stwierdzić skąd ta zmiana w artyście, który wcześniej z ironią odnosił się do malarzy romantycznych, a w szczególności pejzażystów lecz szybko sam stał się jednym z nich, o czym świadczą takie jego dzieła jak nawiązujący do twórczości pejzażystów Krajobraz Ile de France (1865), typowo romantyczny mitologizujący Sąd Parysa (1864), czy Kobieta z papugą (1864).

Być może ta ewolucja była wpływem Eugene’a Delacroix, który stał się wówczas mentorem młodego malarza, i pod którego wpływem młody malarz stworzył między innymi obraz pod tytułem Porwanie (1867). Namalował tez portret tego uznanego już wówczas twórcy (1870) oraz własną wersję stworzonej przez niego Barki Dantego (1870).

Z czasem Cézanne poszedł jednak dalej- nie chciał być kolejnym malarzem tworzącym romantyczne dziełka o tematyce mitologicznej czy literackiej i zaczął wchodzić w nowe, charakterystyczne dla siebie obszary. Przykładem takiego tematu twórczego, w tym przypadku przywróconego przez Cézanne’a sztuce są przedstawienia kąpiących się. Z pozoru nie jest to nic niezwykłego- po prostu przedstawienie pejzażu z kilkoma osobami, ale właśnie to stanowi siłę tej sceny, która sprawia, że po Cézanne’ie jeszcze wielu malarzy wracało do tego tematu. Już w przypadku samego artysty każdy obraz przedstawiający tę scenę jest inny. Najwcześniejszy z 1870 pod względem użytych w nim technik jest całkowicie dzieckiem romantyzmu, jeden z następnych- z roku 1872 przypomina odrobinę późniejsze prace Paul’a Gauguin’a. Na dodatek podobną kompozycję, dotycząca tego motywu Cézanne zastosował też Idylli, na której (podobnie jak na drugiej wersji kąpiących się) w sposób fenomenalny widoczne są uproszczenia konturów postaci- w późniejszym okresie twórczości Cézanne’a jeden z jego znaków rozpoznawczych. W ciągu całej swej kariery malarskiej namalował (co najmniej) 24 obrazy, które w różny sposób wpisywały się w motyw „kąpiących się”.

Innym tematem przywróconym przez Cézanne’a było zabójstwo - na przykład Duszona kobieta (1872). W praktyce przez cały wiek XIX w głównym nurcie sztuki europejskiej nie było czegoś takiego, by obraz przedstawiał zbrodnię w oderwaniu od jakichkolwiek wydarzeń, jeśli już pojawiała się ona w dziele w kontekście wydarzeń historycznych.

Malarz nie ograniczał się jednak tylko do szukania inspiracji w dziełach starych mistrzów, mitologii, moralności i pięknych krajobrazach. Był bardzo na bieżąco choćby w kwestiach dotyczących muzyki, o czym świadczy jego obraz z roku 1869 pod tytułem Uwertura do Tannhausera. Obraz stanowi alegorię dzieła Wagnera- dwie widniejące na nim kobiety, które przebywają w jednym pomieszczeniu, jednak każda z nich żyje swym własnym życiem nie zwracając uwagi na drugą, podobnie jak Elżbieta i Wenus- bohaterki opery.

Koniec lat 60 i początek 70 był dla Cézanne’a czasem poszukiwań- niektóre jego dzieła miały charakter skrajnie romantyczny (jak najwcześniejsze wersje kąpiących się), inne, jak na przykład Uwertura do Tannhausera bez trudu możemy określić mianem dzieł symbolistycznych, jeszcze inne ukazują, że mający wówczas około trzydziestu lat malarz miał już wypracowaną technikę impresjonistyczną ( np. Krajobraz Ile de France).

Dom wisielca, Paul Cézanne

Przełomem okazał się rok 1873, kiedy to miała miejsce pierwsza wystawa impresjonistów. Cézanne wysłał na nią jeden ze swoich obrazów- Dom wisielca. Malarz w swym dziele na swój sposób bawi się z widzem- z jednej strony tworzy w tle perspektywiczny widok na miasteczko, który sam w sobie posiada urok lecz zasłania go budynkami znajdującymi się na pierwszym planie budząc przy tym ciekawość odbiorcy i ukazując przy tym swoje umiejętności w budowaniu perspektywy. Poza tym wystawia na próbę spostrzegawczość widza, gdyż po prawej stronie obrazu na pierwszym planie znajduje się zaniedbany dom z dachem porośniętym mchem- to jest właśnie tytułowy „dom wisielca”.

Obraz ten był inspiracją między innymi dla Camille’a Pissara w tworzeniu dzieła pt. Droga do Ermitażu w Pontoise. Także inne dzieło Pissara- Czerwone dachy  nawiązuje do obrazu Cézanne’a.

Między tymi dwoma artystami jest jednak pewna ogromna różnica w kwestii techniki- Cézanne malował swe obrazy nakładając na płótno warstwy gęstej farby, a Pissaro stosując krótkie pociągnięcia pędzla, stąd obrazy Pissara wydają się namalowane dokładniej. Ponadto już stosowanie takiej techniki determinowało na Cezanne’ie stopniowe upraszczanie formy, co jest widoczne na przykładzie namalowanych na przełomie lat 70 i 80 pejzaży przedstawiających miasteczko Estaque. Te uproszczenia form przedstawianych brył (obok pojawiającej się w tym czasie fascynacji prymitywizmem) stały się inspiracją dla późniejszych kubistycznych dzieł ukazujących to miejsce stworzonych przez Georgesa Braque’a (Pejzaż Estaque, Wiadukt na Estaque).

Jednocześnie Cézanne cały czas w jakiś sposób nawiązywał do początków swej twórczości i fascynacji malarstwem ubiegłych epok- teraz jednak nie stosował już form sprzed wieków lecz pełnymi garściami czerpał z dawno już zapomnianych tematów. W roku 1877 namalował na przykład obraz przedstawiający Kuszenie świętego Antoniego, a w roku 1882 nawiązującą do dzieła Leonarda da Vinci Ledę z łabędziem.

Wieczna kobieta, Paul Cézanne

Jednocześnie wychodził poza utarte stare schematy. Na uwagę pod tym względem zasługuje dzieło pod tytułem Wieczna kobieta. Obraz z pozoru ma klasyczną formę charakterystyczną dla wielu dzieł religijnych przedstawiających wniebowzięcie Maryi lecz w rzeczywistości raczej nie nawiązuje bezpośrednio do tego mitu.

Widzimy na nim nagą kobietę siedzącą na podwyższeniu, przed którą znajduje się biskup oraz grupa ludzi, którzy oddają jej cześć. Obraz jest niezwykle enigmatyczny i nie w sposób jasno określić, jaka jest geneza jego powstania. Najprawdopodobniej Cézanne za jego pomocą chciał ukazać, że tradycyjne tematy malarskie stopniowo się wyczerpują lub próbował połączyć w jednym dziele przedstawienie Maryi (posiadającej fizjonomiczne podobieństwo do greckiej Afrodyty i rzymskiej Wenus przedstawianych jako kobiety o raczej bujnych kształtach z rudymi włosami) z najstarszymi wizerunkami Bogini Matki, ukazując, że tak naprawdę tradycyjne znaczenie słowa świętość w stosunku do kobiety oznacza po prostu, że wypełnia ona rolę matki. Istnieje też możliwość, że Cézanne chciał tym obrazem prowokować sobie współczesnych.

Piękna pogoda przy południowym wietrze / Czerwona Fudżi, Katsushika Hokusai

W roku 1877 Cézanne przestał wystawiać swe dzieła wspólnie z impresjonistami- gdyż uważał, że stoją oni w miejscu, podczas gdy on wciąż szuka nowych dróg. Ta rezygnacja w oczach znanego pisarza i krytyka sztuki Jorisa- Karla Huysmansa mogła przyczynić się jedynie do upadku Cézanna. Artysta jednak przetrwał i z czasem wytwarzał coraz bardziej charakterystyczny dla siebie styl o cym świadczą jego kolejne obrazy, na przykład Kasztany z posiadłości Jas de Bouffan (1885). Płótno to zostało namalowane poprzez nakładanie na płótno warstwami falujących plam, dzięki czemu mimo tego, że owe warstwy są stosunkowo grube, to korony drzew sprawiają realistyczne wrażenie.

Widok na górę Sainte-Victoire (1897), Paul Cézanne

Czas powstania tego dzieła jest dla Cézanne’a trudny pod względem osobistym. Artysta wówczas pokłócił się za swym długoletnim przyjacielem- Emilem Zolą, po stwierdzeniu przez malarza tego, iż postać „poronionego geniusza” Claude’a Lautiera z powieści Zoli pt. Artysta jest wzorowana na Cézanne’ie. Od tego czasu Cézanne coraz mniej czasu spędzał w Paryżu i stał się zupełnym samotnikiem. Zaprzestał też niemal w zupełności malowania portretów (wcześniej niejednokrotnie tworzył podobizny swych przyjaciół). Czas spędzał w Jas de Buffon i stopniowo popadał w coraz większą fascynację znajdującą się w pobliżu tej posiadłości górą Sainte- Victoire. Przez całe swoje życie namalował  co najmniej dwadzieścia jeden wizerunków tej góry, nawiązując do twórczości japońskiego grafika Kotsushita Hokusai, który stworzył cykl trzydziestu sześciu widoków na górę Fuji. Stworzył też jedną z najbardziej bogatych w elementy figuratywne martwych natur (obraz pt. Stół kuchenny z roku 1889 roku) wyłamując się zasad przyjmowanych przez postimpresjonistów, którzy nie uznawali tworzenia tego rodzaju przedstawień za interesujące. Cézanne stworzył jednak martwą naturę zupełnie nowatorską pod względem technicznym, gdyż niektóre przedmioty na niej namalował jako odrobinę pochylone. W późniejszym czasie do tego sposobu malowania nawiązywali kubiści. W kolejnym obrazie- Błękitny wazon, artysta całkowicie zrezygnował z cieni, co także było charakterystyczne dla późniejszych nurtów w sztuce, których przedstawiciele często czerpali inspirację z jego prac.

Widok na górę Sainte-Victoire (1904-1906), Paule Cézanne

Jednocześnie przeinterpretował niektóre tematy, na przykład w stworzonym w roku 1896 obrazie pt. Grający w karty przedstawił grę jako intelektualną rozrywkę zrywając z zwyczajowym przedstawianiem hazardu jako domeny ludzi chciwych i w sztuce „estetycznie napiętnowanych”.

Niedługo przed stworzeniem tego obrazu miała miejsce pierwsza indywidualna wystawa prac Cézanna (jesień 1895), która odbyła się za sprawą doceniającego twórczość malarza właściciela jednej z paryskich galerii- Ambroise’a Vollarda.

Po jej obejrzeniu Camille Pissaro stwierdził: „Jedynymi ludźmi, którzy nie podzielają naszego zachwytu są twórcy i kolekcjonerzy pozbawieni wrażliwości. Jak słusznie wspomniał Renoir, te malowidła kryją w sobie podobieństwo do przedmiotów z Pompei, tak wyblakłych lecz cudownych”.

Od czasów tej wystawy Cézanne stopniowo zdobywał coraz większe grono wielbicieli, wśród nich młodego malarza Maurice’a Denisa, który namalował dwa ukazujące uwielbienie wobec Cezanne’a dzieła: W hołdzie Cezanne’owi (1900) i wizyta u Cezanne’a (1904).

W tym okresie Cezanne rozwijał motywy z wcześniejszych lat. Artysta malował kolejne widoki góry Saint- Victoire (która na nich z upływem lat stawała się coraz odleglejsza i bardziej niedostępna), a także kąpiących się.

Hołd dla Cézanne’a, Maurice Denis

Właśnie z tego okresu pochodzi najważniejszy wizerunek przedstawiający kąpiel stworzony przez malarza - namalowane w roku 1906 Wielkie kąpiące się, w których nowatorstwem ze strony twórcy było otwarcie się na horyzont oraz wydłużenie ciał namalowanych kobiet. Najprawdopodobniej to właśnie do tego obrazu nawiązywał Picasso malując Panny z Avignon. Zresztą Picasso bardzo często w swej twórczości nawiązywał do francuskiego malarza, na przykład pod względem kompozycji i barwy Droga wśród lasów Picassa jest nawiązaniem do cezane’owego Mostu nad stawem.

Paul Cézanne umarł na zator płuc 23 października 1906 r. Rok później podczas salonu jesiennego miała miejsce wielka wystawa jego dzieł. Po odwiedzeniu jej Rainer Maria Rilke w swych Listach o Cézanne’ie stwierdził: „Cała rzeczywistość do niego należy: ten gęsty przytłumiony błękit, który sam stworzył, charakterystyczna czerwień, zieleń pozbawiona cienia, czerń z czerwonymi akcentami malowanych przez niego butelek wina”.

Bibiografia:

1. Borghesi Silvia, Cézanne, Milano 1998.
2. Lista dzieł Cézanne’a na wikiart http://www.wikiart.org/en/paul-cezanne (UWAGA: lista posiada braki) [dostęp: 1.04.2016]
3. Strona J.Paul Getty Museum http://www.getty.edu/museum/ [dostęp: 1.04.2016]
4. Vollard Ambroise, Cézanne, New York, 1984.